سيدرضي با رويكرد ادبي و بلاغي به گردآوری سخنان حضرت علی پرداخته است
يكي از ارزشمندترين آثاري كه در طول 10 قرن گذشته منبع مهمی براي رجوع به سخنان گهربار اميرمؤمنان(ع) علي(ع) بوده كتاب گران‌سنگ نهج‌البلاغه است كه از محققان، انديشمندان،علم‌پژوهان، سياستمداران و حتي عموم مردم بدان توجه داشته‌اند خاص قرار گرفته است؛ تا آنجا كه آن را برادر دانسته، به آن لقب اخ‌القرآن داده‌اند.
اما براي استفاده بهتر اين اثر ارزشمند نيز چون ساير آثار ماندگار شيعه بايد نسبت به مؤلف، انگيزه نگارش، مستند بودن اثر، متن، ترجمه‌ها، شروح، حواشي، استدراكات و ساير آثار نگاشته شده با محوريت نهج‌البلاغه و نيز شيوه استفاده از اين اثر مهم جهان اسلام اطلاع كافي به دست آورد.
مؤلف:
نهج‌البلاغه نوشته ابوالحسن محمد بن الحسین بن موسی، معروف به سید رضی است كه در بعضي از متون او را شريف رضي ناميده‌اند، سيد رضي را مي‌توان از علماي تراز اول قرن چهارم دانست كه در فقه، حديث و ادبيات مهارت ويژه‌اي داشته و توانسته با استفاده از اين مهارت علمي اثري را پدید آورد كه تا به امروز در صدر كتب شيعه نور افشاني مي‌كند.
او در سال ۳۵۹هـ .ق در شهر بغداد به دنیا آمد. وی از طرف والدين به شجره طيبه سادات علوي منسوب است و نسب وی از جانب پدر با پنج واسطه به امام موسي بن جعفر(ع)و از طرف مادر با شش واسطه به امام زين العابدين(ع) می‌رسد.1
سيد رضي در عمر شريف خود از محضر اساتيد بززگي استفاده نموده است که از بزرگ‌ترين استادان وی مي‌توان به شيخ مفيد(ره) اشاره كرد كه در فقه و حديث سرآمد زمان خود و صاحب كتاب الارشاد است. البته او استادان ديگري نيز داشته كه از آنها مي‌توان از ابواسحاق، ابراهیم بن احمد طبری (م: ۳۹۳ ق )، ابوعلی فارسی (م: ۳۷۷ ق)، ابوبکر محمد بن موسی خوارزمی (م: ۴۰۳ ق) و ابومحمد هارون تلعکبری (م:۳۸۵ ق) نام برد.
به اين شخصيت ارزشمند هم علماي شيعه و هم عالمان اهل سنت ارادت ويژه داشته و از او بهره‌ها برده‌اند. عبدالملک ثعالبی، معروف به جاحظ نيشابوري كه از اديبان هم عصر سيد رضی است، در «یتیمة الدهر» درباره وي می‌نویسد: او امروز سرآمد شعرای عصر ما و نجیب‌ترین سروران عراق و دارای شرافت نسب و افتخار حسب، و ادبی ظاهر و فضلی باهر و خود، دارای همه خوبی هاست.2 خطیب بغدادی در کتاب «تاریخ بغداد» تأليفات او را كم نظير معرفي كرده، می‌گوید: رضی کتابهایی در معانی قرآن نگاشته است که مانند آن کمتر یافته می‌شود.3
نكته جالب اين است كه سيد رضي عمري كوتاه داشت و در ۴۷ سالگی و در سال ۴۰۶ ق در شهر بغداد درگذشت و در کاظمین، در کنار قبر امام موسی کاظم و امام جواد(ع) دفن شد و اين همه بركات در اين عمر كوتاه نشان دهنده روح بلند و تلاش بي‌وقفه او در راه علم و اعتلاي معارف مكتب است.
انگيزه تأليف:
سید رضی در مقدمه نهج‌البلاغه درخواست برادران و دوستان خود را دليل نگارش اين كتاب شريف معرفي نموده، مي‌فرمايد: در پايان كتاب خصائص‌الائمه(از تأليفات اوليه سيد رضي) فصلي از سخنان شیوا و کوتاه آن حضرت(ع)[اميرمؤمنان] در مواعظ، حکم، امثال و آداب وجود داشت، و این غیر از خطبه‌های بلند و نامه‌های مبسوط آن حضرت بود.
دوستان و نزديكان [علمي] به آن کلمات توجه کرده و در حالی که از آن همه الفاظ بدیع و معانی بلند و تابناک شادمان بودند، از من خواستند کتابی بنویسم که گزیده‌ای از سخنان حضرت همه انواع سخن ایشان مانند: خطبه‌ها و نامه‌ها و مواعظ و آداب... را در برداشته باشد و من خواهش آنان را اجابت کردم.4
و چنين شد كه سيد رضی به گردآوري، انتخاب و باب‌بندی سخنان اميرمؤمنان(ع) پرداخت.
استناد:
اهل حديث نهج‌البلاغه را از لحاظ سندي مرسل مي‌دانند و گروهي از جريان‌ها و افراد معاند چون ابن خلكان5 (م: 681 ق) و ذهبي6 (م: 748 ق) كه نهج‌البلاغه را فخر شيعه مي‌ديدند، آن را دليل ضعف نهج‌البلاغه دانسته، به طعن بر اين اثر ارزشمند تاخته، و حتي اين اثر ارزشمند را تراوشات ذهني سيد رضي دانسته‌اند؛ اما از علماي اهل سنت نيز كساني هستند كه به پاسخ‌گويي به اين شبهات پرداخته، اين ايراد را به ساحت قدسي نهج‌البلاغه وارد ندانسته‌اند.
ابن ابی الحدید (م: ۶۵۶ ق) به نقل از شيخ خود مصدق بن شبیب واسطی و او از عبدالله بن احمد، معروف به ابن خشاب درباره خطبه شقشقیه كه بحث برانگيزترين خطبه نهج‌البلاغه است، نقل مي‌كند: به خدا سوگند این خطبه را در کتابهایی که ۲۰۰ سال پیش از تولد سید رضی نوشته شده است، دیده‌ام و خط نویسنده آنها را می‌شناسم و می‌دانم خط کدام یک از علما و ادیبان است [و اين اسناد براي زماني]قبل از تولد ابواحمد، پدر سيد رضی است.7
علاوه بر كلام یاد شده، ابن ابي الحديد نيز درباره نقل خطبه شقشقيه قبل از سيد رضي مي‌نويسد: من بسیاری از این خطبه را در نوشته‌های شیخ خود، ابوالقاسم بلخی، امام معتزله بغداد، دیده‌ام. او قبل از تولد رضی، در دولت مقتدر می‌زیست؛ همچنین بسیاری از آن را در کتاب مشهور ابوجعفر بن قبه، از متکلمان امامیه، معروف به کتاب الانصاف دیده‌ام. ابوجعفر از شاگردان شیخ ابوالقاسم بلخی بود و قبل از اینکه رضی زاده شود از دنيا رفته است.
علاوه بر این اعترافات، برخی از بزرگان اهل سنت نیز به گردآوري اسناد نهج‌البلاغه پرداخته‌اند؛ مانند استناد نهج‌البلاغه؛ تألیف امتیاز علی‌خان عرشی و مصادر نهج‌البلاغه و اسانیده، تأليف سید عبدالزهرا حسینی خطیب.
متن:
اين كتاب شريف در سه بخش تنظيم شده است؛ بخش اول، خطبه‌هايی است كه در اجتماعات مسلمين مانند: نماز جمعه، قبل يا بعد از جنگ‌ها و يا در اجتماعات ديگر مسلمين بیان شده است و شامل موضوعات اعتقادي، سياسي، اجتماعي و ... است. بخش دوم آن در بردارنده نامه‌هایي است كه آن حضرت براي شخصيت‌هاي مختلف نوشته و شامل تذكرهاي حكومتي، سفارش‌هاي سياسي اجتماعي و ... است و در قسمت سوم نیز حكمت‌هایي آمده است كه موضوعات بسيار متنوعي در آنها دیده مي‌شود.
درباره تعداد خطبه‌ها و نامه‌ها و حكمت‌ها اختلاف وجود دارد اما آنچه مشهور است و در كتاب المعجم المفهرس لالفاظ نهج‌البلاغه آمده، تعداد خطبه‌ها، ۲۴۱، نامه‌ها ۷۹ و کلمات قصار نهج‌البلاغه، ۴۸۰ عدد است. البته اين اختلاف شمارش‌ها به اين دليل است كه بعضي از محققان تعدادي از خطبه‌ها و نامه‌ها را يكي دانسته و از هم جدا نكرده‌اند و اين مسأله منشأ اختلاف شمارش شده است.
نكته ديگر درباره متن نهج‌البلاغه اين است كه سيد رضي با رويكرد ادبي و بلاغي به گردآوري كلمات حضرت امير(ع) پرداخته و به همين دليل بسياري از خطبه‌ها و نامه‌ها و همچنين كلمات قصار به صورت انتخاب شده آمده است و گاه دو خط از يك خطبه بلند آورده شده كه البته معمولا كامل آن در مصادر مختلف حديثي موجود است./۹۹۸/ی۷۰۳/ش
نویسنده: حجت الاسلام عبدالصالح شمس‌الهی،محقق و پژوهشگر حوزوی.
پی نوشت:
- اعیان الشیعه، سید محسن امین عاملی، ج ۹، ص ۲۱۶
- یتیمة الدهر، ج ۳، ص ۱۳۱
- تاریخ بغداد، احمد بن علی الخطیب البغدادي، ج ۲، ص ۲۴۶
- نهج‌البلاغه، مقدمه سید رضی، ص۱.
- وفیات الأعیان و أنباء أبناء الزمان، ابن خلکان،ج۳، ص۳۱۳.
- سیر أعلام النبلاء، ذهبی، ج۱۷، ص۵۸۹
- شرح نهج‌البلاغه، ابن أبی الحدید، ج۱، ص۲۰۵
- کتابنامه نهج‌البلاغه، استادی، ص۳-۴.