گفتوگو | مخاطب امروز نیازمند فضای سالم رسانه‌ای و هنری
اشاره: رسانه‌های گروهی نه تنها به انسان‌ها اطلاعات لازم برای زندگی در جامعه متجدّد را می‌دهند، بلکه تعیین می‌کنند که جوامع چه آگاهی‌هایی را لازم است داشته باشند و چه چیزهایی ارزش است. بنابراین، در راستای رسالت آگاهی رسانی رسانه‌ها، وظیفه آموزش نیز از اهداف اصلی آنان به شمار می‌آید. در چارچوب این نقش، رسانه ممکن است خود را هادی و مبشّر جامعه به امور اخلاقی بداند.
بنابراین، لازمه این که مخاطبان از رسانه‌های گروهی به عنوان یک منبع آگاهی و آموزشی استفاده کنند، این است که رسانه بر مجموعه‌ای از اصول و معیارهای ارزشی جامعه مبتنی باشد. توجه به مبانی اخلاقی از موضوعاتی است که نه تنها توجه مخاطب به رسانه را جدیت می‌بخشد، بلکه تبعات برنامه‌هایی که رسانه عرضه می‌کند را نیز سامان می‌دهد.
در این راستا سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا در همکاری خود با همایش «اخلاق و رسانه» با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسن نبوی معاون تبلیغ حوزه علمیه قم گفت‌وگویی داشته است که متن آن پیش روست.
رسا ـ در ابتدای بحث تعریف از ارتباط میان اخلاق و رسانه ارائه دهید؟
رسانه پیام‌رسان است که پیامی را به مخاطبان خود می‌دهد؛ طبیعتاً آن ابزار هم در جای خود اهمیت دارد؛ مخاطبان باید مورد نظر و دقت باشند و پیامی که به مخاطبان ارسال می‌شود باید از دقت کافی برخوردار باشد.
بخشی از پیام‌هایی که به مخاطبان منتقل می‌شود ارتباطی و معرفتی است؛ از آنجا که انسان بدون معارف مانند حیوان است و گاهی اوقات اگر خلاف بحث‌های معرفتی حرکت کند از انعام هم بدتر می‌شود، جوهره و ارزش انسان به پرستش است.
بنابراین یکی از مهمترین نیازهایی که همه وسایل ارتباطاتی در انتقال پیام خود به مخاطب باید تأمین کنند بحث معرفتی است و هر رسانه که بتواند در این زمینه فعال باشد و بیشتر مخاطبان خود را به مسیر حق هدایت کند، پاک تر و ارزشمندتر است.
بحث اخلاق و رسانه خیلی باید مورد توجه قرار گیرد، چون یک بخشی که رسانه‌ها برای اشخاص، افراد، نظام و دشمنان دین است؛ در ارتباط با دوستان دین و معارف است؛ طبیعتاً این اطلاعات و خبرهایی که داده می‌شود می‌تواند کذب، دروغ و افترا باشد و می‌تواند ذلالت آفرین و هدایت آفرین باشد و همه این‌ها بحث‌های اخلاقی است.
یک موقع یک فرد به فرد دیگری دروغ می‌گوید، می‌گوییم که حرام است و عده‌ای از بزرگان مانند امام خمینی (ره) آن را از گناهان کبیره تلقی می‌کنند؛ این گناه کبیره می‌تواند با کلام به یک مخاطب منتقل شود و می‌تواند نوشته‌ای باشد که برای مخاطب ارسال شود و تنها مخاطب را گمراه و اغوا کند.
بحث‌های اخلاقی در حوزه رسانه ضریب پیدا می‌کند؛ ضریبش هم به اندازه نفوذ آن رسانه است؛ هر چه رسانه مخاطب بیشتر و شنونده بیشتری داشته باشد به همان نسبت خطا و خلاف اخلاق رسانه و گردانندگان رسانه در همان حد و در همان ابعاد گسترش پیدا می‌کند، به همان نسبت هم از جهت گناه مهمتر تلقی می‌شود و عقوبت آن بیشتر است.
رسا ـ پشتیبانی‌های نظری و پژوهشی در حوزه علمیه برای این امر تبلیغ در رسانه محقق شده است؟
در این زمینه‌ها کار شده است ولی خیلی قوی نیست؛ واقعیت این است که اگر طلاب به عنوان مصادیق و موضوعات احکام دین با حوزه هنر آشنا شوند، کار پژوهشی هم در آن به وجود می‌آید و با قوت انجام می‌شود؛ ولی با بخش‌هایی از حوزه‌های هنری آشنایی جدی نداریم و اگر بخواهیم کار پژوهشی کنیم بدون آشنایی با موضوع به حکم دقیقی دست پیدا نخواهیم کرد.
از این جهت به دنبال آن هستیم که پرداختن به هنر در حوزه احیا شود، پس از آن مقوله‌های پژوهشی در آن ایجاد می‌شود.
اخیراً مرکزی در مجتمع آموزشی پژوهشی تبلیغ به نام مرکز هنر و رسانه ایجاد شده است که به صورت فردی جذب می‌شوند به صورت عمیق در سطح کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری آموزش می‌بینند و بعد از آموزش از بین این‌ها محققان و نویسندگان و اساتیدی تربیت خواهند شد که در حوزه‌های مختلف فعالیت خود را شروع کنند تا بتوانیم در این زمینه گام‌های مؤثرتری برداریم.
رسا ـ به عنوان معاون تبلیغ حوزه‌های علمیه بفرمایید رسانه چه بخشی از امر تبلیغ در حوزه‌های علمیه را به عهده دارد؟
رسانه به عنوان تام کلمه باید مورد توجه حوزه‌ها باشد؛ در زمانی موارد و طرح‌هایی را مطرح می‌کردیم، بعضی از آقایان به دلیل بعضی از آسیب‌هایی که در فضای رسانه‌ها بود اجازه نمی‌دادند یا تصویب نمی‌کردند.
اخیراً رهبر معظم انقلاب تأکید کردند که حوزه‌ها باید به بحث هنر و رسانه وارد شوند، بنابراین سال گذشته یک طرح جامع را به وسیله مدیر حوزه‌های علمیه به سراسر کشور ابلاغ کردیم؛ در این طرح طلبه‌ها در یک سال با همه شاخه‌های هنری آشنا می‌شوند و با تعیین علاقه طلاب در سال اول به هر رشته هنری، از سال دوم تا سال پنجم در این طرح، طلبه یک رشته هنری را می‌پذیرد و دنبال می‌کند و در پایان پنج سال در یک بخشی از هنر صاحب‌نظر می‌شود تا بتواند از یک ابزار هنری جهت ارسال پیام‌های دینی استفاده کند.
الان این طرح ایجاد شده است؛ جشنواره هنرهای آسمانی در سطح مدارس، استان‌ها و در سطح ملی برگزار می‌شود تا بحث هنر و رسانه در درون حوزه گسترش بیشتری پیدا کند؛ طرح این آماده، ارسال و اجرای آن هم از پارسال شروع شده است.
در فضای مجازی نیز حدود 120 مبلغ در این فضاها فعال هستند، در خارج از کشور نیز نزدیک به یازده زبان را کار می‌کنند و در داخل کشور افرادی در فضاهای مختلف فعال و مشغول به کار هستند.
جوانان زیادی در این فضا هستند که تحت تأثیر القائات مختلف قرار می‌گیرند؛ این‌ها علاوه بر اینکه سعی می‌کنند که با مخاطبان ارتباط برقرار کنند و آنچه که حق می‌دانند را بیان کنند؛ البته ما اجباری در پذیرش حق نداریم، کار ما تبلیغ و بیان است؛ «و ما علی الرسول الا البلاغ»؛ بر پیامبر چیزی لازم نیست جز اینکه برساند؛ این انسان‌ها هستند که «من شاء یؤمن و من شاء لا...» اگر عده‌ای دوست داشتند ایمان می‌آورند و اگر دوست نداشتند کفر می‌ورزند؛ این حوزه اختیار بشر است.
رسا ـ به نظر شما رسانه ملی برای ارتقای اخلاق مداری در حوزه تولید محتوا و نیروی انسانی تا چه حد موفق بوده است؟ و چه فعالیت هایی را باید شکل دهد؟
ما یک نگاه میانه به رسانه ملی داریم؛ به نظر می‌رسد که رسانه ملی نسبت به رسانه‌های مشابه خود، حتی حوزه سینما در ایران، به ارزش‌های اخلاقی نزدیکتر است؛ در فیلم‌ها و سریال‌هایی تولید تلویزیون و فیلم‌های سینمایی که آزاد و تحت اشراف ارشاد ساخته می‌شود، در حقیقت کار رسانه ملی خیلی به ارزش‌های دینی نزدیکتر است؛ اما نسبت به آن چیزی که باید باشد فاصله دارد.
در دیدارهایی که اصحاب رسانه با مقام معظم رهبری داشتند، ایشان مطالب خیلی خوبی را به آن‌ها گوشزد کرده‌اند؛ جز اینکه رهبر معظم انقلاب رهبر هستند و وظیفه داریم که اطاعت کنیم و تکلیف است، علاوه بر این اگر به نگاه کارشناسی نگاه کنیم، مطالب و نظریات ایشان فوق العاده کارشناسانه و دقیق است. اگر رسانه ملی همان‌ها را مد نظر قرار دهد و عمل کند، به اندازه زیادی وضعیت مناسب‌تری پیدا می‌کنیم.
الان تا حدی خوب است اما تا وضع مطلوب فاصله داریم و باید خیلی رشد کنیم؛ از این جهت ما در عرصه‌هایی از هنر، خانواده‌های مذهبی باید وارد شوند و اندک چیزی را که مردم از آن ناراضی هستند در این‌ها مشاهده نکنند، این یک مقدار شرایط را پیچیده کرده است.
به نظر می‌رسد که باید فضاهای خوب هنری و سالم ایجاد شود و خانواده‌های سالم در آنجا فعال شوند و برونداد آن خیلی بهتر از وضعیت فعلی خواهد بود.
یک وقت بحث گسترش اخلاق در جامعه توسط رسانه است؛ به طور طبیعی رسانه‌ها به طور اعم در گسترش اخلاق در جامعه خیلی مؤثر هستند؛ گاهی یک سریال خوب، یک فیلم خوب، مخاطبان خود را به شدت به طرف ارزش‌های اخلاقی سوق می‌دهد و در مقابل یک سریال، فیلم کوتاه یا بعضی کلیپ‌هایی که در فضای مجازی منتشر می‌شود، می‌تواند ضد اخلاق و ارزش‌ها را در جامعه گسترش دهد. امروز ماهواره یک رسانه است، این ماهواره می‌تواند فساد یا اخلاقیات را در جامعه گسترش دهد.
هر روحانی و هر منبر یک رسانه است؛ روحانیان سعی می‌کنند که بحث‌های اخلاقی را در جامعه گسترش دهند؛ به نظر می‌رسد که رسانه تلویزیون، سرعت و گسترش خیلی بیشتری دارد و اگر به بحث‌های اخلاقی به درستی بپردازد می‌تواند مخاطبان خود را تحت تأثیر قرار دهد.
از طرف مقابل هم می‌تواند بحث‌های خلاف اخلاق را گسترش دهد، اگر در یک فیلم یا سریال به راحتی دروغ گفته می‌شود و قبح آن مشخص نشود، قبح آن برای مخاطب خیلی ساده، راحت و دم دستی منعکس می‌کند و این‌ها خیلی مؤثر هستند و تأثیر منفی زیادی دارند. رسانه‌ها به صورت فوق العاده‌ای می‌توانند در گسترش اخلاق مؤثر باشند.
رسا ـ منافع و مصلحت‌های عمومی تا چه می تواند مرزهای اخلاق را در رسانه جابجا کند؟
یک وقتی بحثی شد با بعضی از مسئولان صدا و سیما که ماهواره‌ها رقیب ما هستند و باید جاذبه ایجاد کنیم که مخاطبمان را از دست ندهیم؛ این حرف در کل درست است، اما اگر ما برای اینکه مخاطب خود را از دست ندهیم، همان کار را انجام دهیم که ماهواره‌ها انجام می‌دهند، فرق ما و ماهواره چیست؟ اگر اینطور باشد ما در همان چارچوبی که اجانب و بیگانگان دوست دارند حرکت کرده‌ایم.
ما باید اول اخلاق‌مدار و دین‌مدار باشیم و بعد مخاطب مدار؛ حالا می‌گویند که اگر ما دین‌مدار باشیم مخاطبان خود را از دست می‌دهیم؛ اما اینطور نیست؛ بعضی از فیلم‌ها ساخته می‌شود و به شدت هم مخاطب پای آن برنامه میخ کوب می‌شود و خلافی هم در آن نیست؛ برنامه‌های الف صدا و سیما و برنامه‌های برخی از نیروهای ارزشی بسیار مؤثر از اینگونه برنامه‌های پر مخاطب هستند و ارزش‌ها را هم ترویج می‌کنند.
بعضی از سریال‌های خانوادگی یک سری از بحث‌های ارزشی را به مخاطبان القا می‌کنند؛ بایستی برای جذب مخاطب حواسمان باشد که همان کاری را نکنیم که دیگران و دشمنان می‌خواهند اتفاق بیافتد، و اگر چنین اتفاقی افتاد ما هم رسانه دشمن می‌شویم.
رسا ـ ساختن برنامه‌های معارفی و دینی تأثیر بیشتری بر مخاطب دارد یا برنامه‌های عمومی که به دین توجه داشته باشد؟
من دومی را مؤثرتر می‌دانم؛ یعنی برنامه‌های جذابی که توجه کافی به دین داشته باشد مخاطب بیشتری خواهد داشت.
در بحث‌های مربوط به سلامت شورایی از متخصصان بر این نظارت دارند که کارشناس پزشکی حرف بی‌جایی نزند که مردم با مصرف مواد غذایی اشتباه دل درد بگیرند.
اگر به همین حد به بحث‌های معارفی هم اهمیت می‌دادیم و شورایی قبل از پخش تولیدات معارفی گفتوگو محور یا برنامه‌های الف صدا و سیما که پر مخاطب هست، اگر بحث دینی بود، حداقل این شورا بر آن نظر دهد و اگر مشکل داشت جلوی پخش آن را بگیرد و بعد اصلاح کنند و بعد پخش شود. /۸۳۶/گ۴۰۱/س