یادداشت | نقش "رنج" در معناداری زندگی

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، یکی از واقعیت‌هایی که انسان در زندگی همواره با آن روبه رواست وجود رنج‌ها و مشکلات و سختی‌ها است. در خصوص درد و رنج شاید بتوان گفت که تعریف مشخص و دقیقی وجود ندارد، روانشناسان هم تعریف‌های مشخصی در این باره ارائه نکرده‌اند. اما می‌توان گفت که انسان هر وقت احساس کند از وضع مطلوبش دور افتاده، آرامش از او سلب می‌شود و دچار رنج خواهد شد؛ و به هر حال چه در ساحت جسم و بدن و چه در ساحت روان و نفس، وقتی انسان در یک وضعیت نامطلوب قرار گیرد و یا از آنها دور افتد، احساسی به انسان دست می‌دهد که از آن تعبیر به رنج می‌شود. از نگاهی دیگر می‌توان گفت درد و رنج، حاصل تعارض باورها و تصورات انسان با واقعیت‌های موجود است.(ملکیان،1831) هر چند این نوع تفسیرها درباره «رنج» قابل تأمل است؛ اما در ذیل به جایگاه رنج در آموزه ها و منابع دینی پرداخته می شود.

دیدگاه اسلام در مورد رنج

در دین اسلام، مشقت و سختی، در زندگی انسان پذیرفته شده و خداوند به عنوان خالق انسان می‌فرماید: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِی کَبَدٍ»؛ «ما انسان را در رنج افریدیدم» (بلد 4) اسلام بر اساس جهان بینی خود، جهت رهایی از رنج حاصل از ناکامی‌ها و برای کسب روحیه تحمل، راهکارهای عملی بسیاری را ارائه کرده است که در صورت به کار بستن انها، مصیبت‌ها نه تنها رنج‌آور نخواهد بود، بلکه می‌تواند نشاط آور نیز باشد. به گفته برخی نویسندگان، معنای مصیبت و تحمل آن، چنین است: آنچه در ساحت و لایه‌ای از وجود انسان درد است و رنج، در ساحت و لایه‌ای ژرف‌تر و والاتر متعلق رضا و حتی رغبت، واقع می‌گردد. (ملکیان، 1381) نکته دیگر آنکه، مصیبت هنگامی قابل تحمل و حتی نشاط آور می‌گردد که هدف از درد و رنج مشخص شود. تفاوت کسی که در ماه رمضان از روی اختیار گرسنگی می‌کشد و کسی که از روی ناچاری تن به گرسنگی می‌دهد، این است که فرد نخست برای گرسنگی خود معنایی یافته است، بر خلاف فرد دوم؛ لذا تحمل پذیری بیشتری در مقابل گرسنگی دارد. اسلام به مصیبت‌ها و مشکلاتی که در دنیا فراروی انسان قرار می‌گیرد، معنا بخشیده و آنها را هدفمند می‌داند.

از اهداف تربیتی توحیدی اسلام این است که نگرش افراد از وقایع رنج آور را عمق می‌بخشد و آنها را به کارکردهای مثبت آن آشنا می‌کند. اگر اعتقاد به خداوند نباشد، سطح ارزیابی انسان از مشکلات، سطحی و ظاهری بوده و نتیجه آن جز ناخرسندی و نارضایتی به دنبال ندارد. در اسلام، خمیر مایه مصائب، خیر و خوبی است؛ به این معنا که منطومه آفرینش، آسایش و سختی‌ها زمینه ساز رشد و تکامل انسان هستند. (شجاعی 1394)

به دیگر سخن، خداوند برای انسان شرایط مختلفی را فراهم می‌کند تا او به قله کمال خود برسد. این شرایط ممکن است خوشایند باشد از قبیل ثروت مانند قارون یا حکومت نظیر سلیمان و یا ناخوشایند نظیر فقر، گرسنگی، نرسیدن به خواسته‌ها و از دست دادن نزدیکان (طوسی، بی تا) چنانکه خداوند در این باره می‌فرماید: «کُلُّ نَفْسٍ ذَائِقَةُ الْمَوْتِ وَنَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَیرِ فِتْنَةً وَإِلَینَا تُرْجَعُون»؛ «هر نفسی چشنده مرگ است و شما را از راه آزمایش به بد و نیک خواهیم آزمود و به سوی ما بازگردانیده می‌شوید» (انبیا: 35))

آموزه‌های قرآنی و تعالیم اهل بیت(ع) که از جملهٔ منابع در آموزه‌های اسلام هستند، با پذیرش مصیبت در زندگی انسان در یک تقسیم کلّی آن را به سه بخش تقسیم می‌کنند: ۱. بازتاب عمل؛ ۲. کفارهٔ گناهان؛ ۳. موجب تکامل. آن‌ها برای رهایی از رنج حاصل از ناکامی‌ها و برای کسب روحیهٔ تحمل، راهکارهایی ارائه کرده‌اند که درصورت به کارگیری آن‌ها مصیبت نه تنها رنج آور نخواهد بود، بلکه می‌تواند نشاط آورنیز باشد.

راهکار رهایی از رنج در قرآن و روایات

آموزه‌های اسلامی به وجود سختی و مشکلات در زندگی آدمی و آزمایش وی با امکاناتی که در اختیارش قرار داده شده است، اشاره می‌کنند. از دیگرسو، با ارائهٔ راهکارهایی زمینهٔ مدیریت و گذر از آن را بیان می‌کنند تا بتوان این مسائل را زمینهٔ رشد و تعالی قرار داد نه عاملی برای رنج و درد. اما نباید از این حقیقت غافل شد که وضعیت مطلوب دربارهٔ رهایی از رنج لزوماً به معنای رسیدن به خواستهٔ خویش درمشکلات نیست، بلکه وضعیت مطلوب، وضعیتی است که مورد رضای خداوند است، هرچند با خواستهٔ انسان متفاوت باشد. پیش از بیان شیوه‌های پیشنهادی در رویارویی با مصائب، یادآوری مقدمه‌ای دربارهٔ جهت شناخت و جایگاه مصائب شایسته است.

هدف دار بودن هستی و ضرورت آزمون

در نظام معرفتی قرآن، مجموعه نظام هستی از جمله انسان بی هدف آفریده نشده است: «وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَینَهُما لاعِبینَ»؛ «و آسمان و زمین و آنچه میان آن دواست را به بازیچه نیافریدیم» (انبیاء/ 16) بلکه تمام هستی به سوی خدا در حرکت‌اند. «وَ لِلَّهِ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَینَهُما وَ إِلَیهِ الْمَصیرُ»؛ «فرمانروایی آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آن دو می‌باشد از آن خداست و بازگشت همه به سوی اوست» (مائده /18)

مفسران «لعب» را به معنای عملی می‌دانند که با نظمی خاص انجام شود، ولی غرضی عقلایی بر آن مترتب نگردد، بلکه به منظور غرضی خیالی و غیر واقعی انجام شود. (طباطبایی، بی تا: 14/259؛ حقی بروسوی، ب یتا 5/461). انسان نیز از این امر استثنا نشده و دارای هدفی خاص در نظام هستی است و رسیدن به این هدف نیازمند تلاش و رفتار خالصانه است. لذا باید انسان‌ها آزموده شوند تاخالص از ناخالص بازشناسی گردد:

«أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ یتْرَکُوا أَنْ یقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یفْتَنُونَ»؛ «آیا مردم پنداشتند که تاگفتند ایمان آوردیم، رها می‌شوند و مورد آزمایش قرار نمی‌گیرند» (عنکبوت/2)

«وِ یبْتَلِی اللَّهُ ما فی‏ صُدُورِکُمْ وَ لِیمَحِّصَ ما فی‏ قُلُوبِکُمْ وَ اللَّهُ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ»؛ «تا خدا آنچه در سینه دارید بیازماید و هر چه در دل دارید خالص گرداند و خدا از رازدرون ما آ گاه است»

پندار آزموده نشدن و تلاش برای رهایی از آن و متوسل شدن به دعا و ثنا برای رهایی از آن نیز فایده‌ای ندارد؛ زیرا دنیا خانه‌ای پیچیده شده به بلاست. امام علی (ع) می‌فرماید:

کسی از شما نگوید خدایا من از آزمون به تو پناه می‌برم؛ زیرا هیچ کس نیست مگراینکه آزمونی دارد. (سید رضی، 1412: 4/20)

پس از بیان این مقدمه می‌توان شیوهٔ رویارویی با مصائب را با توجه به متون دینی این گونه برشمرد.

شیوه رویارویی با مصائب

۱. تغییر نگرش، راه رهایی از رنج (نگاه مثبت به مسائل)

از نگاه آموزه‌های اسلامی، مهم‌ترین راه رهایی از رنج، نگرش مثبت به مسائل پیرامونی است. به این معنا که با نگاه مثبت هر اتفاقی می‌تواند زمینه رشد و بالندگی را فراهم سازد. برای نمونه پس از جریان افک که برخی با شایعه سازی نظام نوپای اسلام را دچار چالش نمودند، آیاتی از سورهٔ نور این جریان را گزارش و کسانی را که به آن دامن زدند توبیخ می‌نماید:

«إِنَّ الَّذینَ جاؤُ بِالْإِفْکِ عُصْبَةٌ مِنْکُمْ لا تَحْسَبُوهُ شَرًّا لَکُمْ بَلْ هُوَ خَیرٌ لَکُمْ»؛ «مسلّماً کسانی که آن تهمت عظیم را عنوان کردند گروهی از شما بودند. گمان نکنید این ماجرا برای شما بد است، بلکه خیر شما در آن است»

خیر بودن این واقعه در آن است که در جامعه اسلامی چهره واقعی منافقان آشکار شد و سره از ناسره شناخته شد. (مغنیه، 1424: 5/405)، ولی در آغاز ورود به بحث، برای دست یافتن به این نگاه راهکارهایی وجود دارد که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌شود:

الف) توجه به مالکیت خداوند/ ب) توجه به حضور در محضر خداوند/ ج) توجه به پاداش خداوند با توجه به جاودانگی آخرت و گذرا بودن دنیا/ ه ) توجه به آزمون بودن مصیبت‌ها

۲. توجه به آثار جسمی و معنوی تحمل مشکلات

توجه به آثار جسمی و معنوی بردباری و مدیریت مشکلات، زمینه دیگری برای تحمل مصائب و دوری از رنج است. برخی از روایات آثار جسمی و معنویِ تحملِ ناملایمات زندگی را برشمرده‌اند. پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید:

خداوند فرموده است: بنده‌ای که سه روز بیمار شود و آن را از عیادت کنندگانش کتمان کند گوشتی بهتر از گوشتش جایگزینش می‌کنم و خونی بهتر از خونش. اگر جانش را گرفتم پس به رحمتم واردش می‌نمایم و اگر سلامتش دادم، سلامتی‌ای داده‌ام که بر او گناهی نیست. (مجلسی، 1403: 78/208)

آثار بلایا و تحمل آن فراوان است که یکی از آثار دنیایی آن دوری از غفلت است؛ چه اینکه زینت‌ها و متاع دنیا گاه باعث غفلت از آخرت و دوری از یاد خداست. اینجاست که مصائب و مشکلات به عنوان زنگ خطر در زندگی مؤمنان، آنان را ازخواب غفلت بیدار می‌سازند. برای نمونه امام صادق (ع) می‌فرماید:

مؤمنی نیست مگر اینکه هر چهل روز بلا و مشکلی به او می‌رسد. بلا یا در مالش یا فرزندش یا نسبت به خودش می‌باشد. اما در برابر این مصائب اجر داده می‌شود. گاهی نیز سرمنشأ مشکل و بلا را نمی‌داند. (طبرسی: 1418: 507)

آثار بلایا بر رشد و بالندگی انسان چنان روشن است که در حدیثی از پیامبر اعظم (ص) به غذا تشبیه شده است: خداوند بنده مؤمن را با بلا و گرفتاری تغذیه می‌کند، همچنان که مادر فرزند خود را با شیر تغذیه می‌کند. (مجلسی: 1403: 78/195)

۳. توجه به عمومی بودن مصائب

یکی از راهکارهای رهایی از رنج توجه به عمومیت داشتن بلاهاست؛ به این معنا که شخص این واقعیت را دریابد که مصیبت تنها از آن او نیست، بلکه همهٔ انسان‌ها در دنیا مصیبت می‌بینند و مورد آزمایش الهی قرار می‌گیرند:

«أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یتْرَکُوا أَنْ یقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یفْتَنُونَ»؛ «آیا مردم پنداشتند که تاگفتند ایمان آوردیم، رها می‌شوند و مورد آزمایش قرار نمی‌گیرند» (عنکبوت/2)

مفسران استفهام در آیه را توبیخی دانسته‌اند؛ به این معنا که آیا مردم گمان کرده‌اند که به صرف اظهار ایمان، دیگر در سخت یها مورد آزمایش قرار نمی‌گیرند. هرگز چنین نیست و همه آزمایش می‌شوند. (طبرسی، 1415: 8/7؛ طوسی، 1409: 8/186؛ گنابادی، 1408: 3/202)

۴. شناخت مصائب و اتخاذ راهکار مناسب

آموزه‌های اسلامی مصائب و بلاهایی را که فرا روی انسان قرار می‌گیرد از یک جنس نمی‌دانند بلکه گاه این بلاها را از جنس دنیا می‌شمارند، گاه بازتاب عمل انسان و گاه زمینهٔ ارتقای رتبه و گاه جبران و کفارهٔ گناهان. برخورد و مدیریت هر دسته از بلاها نیز به فراخور آن تفاوت‌هایی دارد. در اینجا به چند مورد اشاره می‌شود:

الف) بازتاب عمل

برخی مشکلات و مصائب بازتاب رفتار ناصحیح خود انسان است:

«وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیدیکُمْ»؛ «و هرمصیبتی به شما برسد به سبب دستاورد خود شماست» (شوری/30)

عموم مفسران در آیه شریفه مقصود از علت مصیبت را گناهانی ذکر کرد هاند که انسان مرتکب می‌شود. (طبرسی، 1415: 9/51؛ زمخشری، 1385: 3/470؛ طباطبایی، ب یتا: 18/59؛ مغنیه، 1424: 6/526؛ حسینی شیرازی، 1423: 1/ 499) عدم رعایت دستورات دینی زمینه مشکلات فراوانی را فراهم می‌آورد که خود باعث رنج و نارضایتی از زندگی می‌شود. حضرت علی (ع) می‌فرماید: «سستی و ناتوانی، نابودی را به ارمغان می‌آورد» (مجلسی، 1403: 68/342). بدیهی است که مدیریت این گونه مصائب و رهایی از آن علاوه بر امور پیش گفته نیازمند اموری دیگر مانند دوراندیشی، برنامه ریزی و تلاش، ومشورت می‌باشد.

ب) کفاره گناهان

برخی مصائب و مشکلاتی که برای انسان به وجود می‌آید کفارهٔ گناه اوست. در تفسیر آیهٔ شریفهٔ «لَیسَ بِأَمانِیکُمْ وَ لا أَمانِی أَهْلِ الْکِتابِ مَنْ یعْمَلْ سُوءاً یجْزَ بِهِ وَ لا یجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِیا وَ لا نَصیراً» (نساء/123) امام باقر (ع) فرمود:

وقتی این آیه نازل شد که «هر کس عمل بدی انجام دهد، کیفر آن را می‌بیند» برخی از اصحاب پیامبر (ص) گفتند: آیه‌ای از این سخت‌تر نیست. رسول خدا (ص) به آنان فرمود: آیا در اموال و جان‌ها و خانواده‌تان دچار مصیبت نمی‌شوید؟ گفتند: بله. ایشان فرمود: این آن چیزهایی است که خداوند به وسیلهٔ آن، برای شما حسنه می‌نویسد و بدی‌ها را از شما دفع می‌کند. (عیاشی، بی تا: 1/277؛ فیض کاشانی، 1416: 1/503؛ عروسی حویزی، 1412: 1/553)

برخی از آموزه‌های دینی علاوه بر اشاره به این مسئله پیامدهای خاص برخی از گناهان را برشمرده‌اند؛ برای نمونه، قطع رحم، عدم پرداخت زکات و اصرار بر گناه، عامل فقر، نزول بلا و مرگ شمرده شده است و نابودی از پیامدهای قطع رحم بیان شده و انواع بیمار یهای جسمی و روحی، بی برکت شدن زندگی از تبعات شرب خمرشمرده شده است. (لیثی واسطی، 1376: 485؛ نوری طبرسی، 1409: 17/46؛ کلینی، 1375: 2/346)

رهایی از این مشکلات علاوه بر امور گذشته نیازمند اموری مانند توبه، توجه به عواقب گناهان و گذرا بودن لذت‌های آن می‌باشد.

ج) موجب تکامل

برخی از مصائب در زندگیِ بندگان برگزیدهٔ خداوند خودنمایی می‌کند، به طوری که بنده هر چه مقرب‌تر است جام بلا بیشترش می‌دهند. خداوند به منظور تربیت ابراهیم (ع) او را با آزمو نهای سخت مواجه کرد تا در نهایت پس از سربلند بیرون آمدن از این ابتلاها او را به مقام امامت برگزید (زمخشری، 1385: 1/308؛ طوسی، 1409: 1/445: «وَ إِذِ ابْتَلی‏ إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ لِلنَّاسِ إِماماً» (بقره/124)

امام صادق(ع) می‌فرماید: خداوند اولیای خود را بی آنکه گناه کرده باشند به مصائب گرفتار می‌سازد تا بدین وسیله پاداششان دهد (کلینی، 1357: 2/450)

این مصائب چون در زندگی اولیای الهی خودنمایی می‌کند به عموم از فلسفهٔ آن نیز آگاه‌اند و موجب رنج و نارضایتی‌شان از زندگی نمی‌گردد، بلکه آن‌ها را زیبا می‌بینند. از این روست که حضرت زینب کبری (س) فرمود: «ما رأیت إّلا جمیلًا» (ابن نما حلّی، 1369: 71). در این مرحله انسان به مقام رضا دست یافته است. در روایات رسیدن به مقام رضا راه رهایی از رنج شمرده شده است؛ برای نمونه پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: «إنّ الله بحکمته وجلاله جعل الرَّوحَ والفرجَ فی الرضا والیقینِ وجعل الغِمَّ والحَزَنَ فی الشک والسخط» (نیشابوری، بی تا: 426)؛ خداوند به حکمت و جلالش آرامش و راحتی و فرج را در رضا و یقین قرار داد و غم و غصه را در شک و ناخشنودی.

امام علی(ع) هم بهترین داروی همّ و غم را رضایت به قضای الهی معرفی می فرماید: «راضی شدن به قضا و تقدیر حق تعالی بهترین دارو برای از بین بردن غم و اندوه است» (لیثی واسطی، 1376: 494)

سخن پایانی

رنج، واقعیت جداناپذیر زندگی است و هیچ وقت نمی‌توان آن را از واقعیت زندگی حذف کرد. اما آموزش نحوه موضع گیری در برابر رنج‌ها وظیفه‌ای است که انسان باید در جهت آن تلاش کند. با این رویکرد می‌توان نتیجه گرفت که هیچ چیزی زیان بار نیست؛ به شرطی که انسان در برابر آن موضعی صحیح اتخاذ کند و هیچ چیزی سودمند نیست؛ اگر انسان در برابر آن موضعی نادرست اتخاذ کند.

در آموزه‌های اسلامی، اتکا به پروردگار راه رهایی از رنج و رسیدن به آرامش و شادمانیِ حقیقی معرفی شده است: «أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» (رعد/28) «آ گاه باش که با یاد خدا دل‌ها آرامش می‌یابد» نگاه خداباورانه و دین باورانه به رنج‌ها و سختی‌ها، ریشه‌های رنج را تبیین و آنگاه رنج‌ها را معطوف به ارزش‌ها و کمالات می‌نماید./۹۱۸/ی۷۰۱/س

محرم آتش افروز