معرفت فرهنگی و اجتماعی به شماره 13 رسید

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، در سیزدهمین شماره فصلنامه علمی پژوهشی معرفت فرهنگی و اجتماعی که به صاحب امتیازی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی‌(ره) و مدیر مسؤولی حمید پارسانیا منتشر شده است، مقالات متنوعی در موضوع تغییرات جمعیتی به چشم می‌خورد.

ناپایداری اجتماعی در بوم‌شهر ایرانی و آثار جمعیتی آن

مصطفی محمدی ده‌چشمه

چکیده: شهر و شهرنشینی در آغاز سده بیست و یکم که عصر پست مدرن، عصر جهانی شدن، عصر پست متروپلیتن نام گرفته است، در معرض تحولات بنیادی کمی و کیفی فراوانی قرار گرفته است. تمدن کنونی بیش از پیش شهری شده و تحولات جمعیتی و لایه‌بندی‌های اجتماعی، پیامدهای ناگواری را بر پیکر هستی اجتماعی وارد آورده است. ابعاد سکونتگاه‌های شهری روز به روز پیچیده‌تر و به تبع آن مخاطرات انسانی در زیست‌بوم‌های شهری متبلور شده است. در حقیقت امروزه، در شهرها با نوعی مغایرت زمان روبه‌رو هستیم که در آن:

1ـ خانه‌های بزرگتر داریم و خانواده‌های کوچکتر، راحتی بیشتر و زمان کمتر؛ 2ـ متخصص بیشتر و مشکلات بیشتر، داروی بیشتر و سلامتی کمتر؛ 3ـ بیشتر خرج می‌کنیم و کمتر داریم، بیشتر می‌خریم و کمتر لذت می‌بریم؛ 4ـ ساختمان بلندتر و طبع کوتاه‌تر داریم، بزرگراه‌های پهن‌تر و دیدگاه‌های باریک‌تر داریم؛ 5ـ بیشتر می‌نویسیم و کمتر یاد می‌گیریم، بیشتر برنامه‌ریزی می‌کنیم و کنتر اجرا؛ 6ـ فرصت بیشتر و تفریح کمتر داریم، تنوع غذایی بیشتر و تغذیه ناسالم‌تر داریم؛ 7ـ درآمد بیشتر و طلاق بیشتر داریم، منازل رؤیایی و خانواده‌های ازهم پاشیده‌تر داریم.

این مقاله با رویکرد پاتولوژیک و روش تحلیلی، می‌کوشد واقعیت‌های اجتماعی و عمدتا چند بعدی حاکم بر حیات شهرها، به ویژه شهرهای ایران در عصر پست متروپلیتن را تبیین کند. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهند که تحولات جمعیتی در دهه‌‌های اخیر و به تبع آن توپوگرافی اجتماعی ناهمگون شهری، مهاجرت، جدایی‌گزینی اجتماعی، حاشیه‌نشینی و نارسایی در ارائه خدمات، آسیب‌های اجتماعی و توجه نکردن به مقوله مهندسی اجتماعی از مهم‌ترین عوامل مخاطرات انسانی در شهرهای کشور است.

آینده‌پژوهی تغییرات جمعیتی ایران طی دوره 1390 تا 1420

محمود مشفق، قربان حسینی

چکیده: موضوع این مقاله آینده شناسی جمعیت ایران است. روش تحقیق، تحلیل جمعیتی و اسنادی است. جدیدترین پیش‌بینی‌های جمعیتی (2012) بخش جمعیت سازمان ملل برای کشورهای دنیا نشان می‌دهد که جمعیت ایران براساس سناریوهای سه‌گانه سازمان ملل، یعنی حد پایین، حد متوسط و حد بالا، تا سال 1420 به ترتیب، 87/7، 96/8 و 106 میلیون نفر خواهد شد. براساس سناریوی تعدیل شده که نویسندگان مقاله طراحی کرده‌اند، شمار جمعیت ایران تا سال 1429 به حدود 91 میلیون نفر خواهد رسید.

نتایج به دست آمده نشان می‌دهد باروری زیر سطح جانشینی (کمتر از 2/1 فرزند زنده برای هر مادر) در ایران تداوم خواهد داشت که این خود لزوم برنامه‌ریزی آینده نگرانه را برای مدیریت سالمندی در کشور روشن می‌سازد. بهبود و استحکام بنیان خانواده و تغییر ارزش‌های دینی و اسلامی که بیشتر خانواده محور هستند، به ارتقای سطح باروری و ترمیم هرم سنی جمعیت کمک خواهد کرد.

تحلیل تأثیر و چگالی جمعیت بر تغییرات فناوری منطقه‌ای در ایران

زهرا دهقان‌شبانی

چکیده: جمعیت و چگالی جمعیت، یکی از متغیرهای اثرگذار بر تغییرات فناوری در مناطق است. جمعیت بیشتر، نوآوران بیشتری دربر دارد؛ همچنین با فرض ثابت بودن اندازه زمین، چگالی جمعیت بالاتری ایجاد می‌شود و این چگالی جمعیت نیز ارتباطات و مبادله را تسهیل می‌کند، اندازه بازارها و امکان تخصصی‌شدن آنها را افزایش می‌دهد و سبب افزایش تقاضا برای ابداعات می‌شود. همه این عوامل خلق و انتشار تکنولوژی‌های جدید را ترغیب می‌کند؛ بنابراین جمعیت و چگالی جمعیت هر دو توسعه تکنولوژی را تقویت می‌کنند.

هدف این نوشتار، تحلیل تأثیر متغیر جمعیت و چگالی جمعیت بر تغییرات فناوری استان‌های ایران است که در آن از چارچوب مدل کلاسن و نستمن (2006) بهره گرفته می‌شود. الگوی اقتصادسنجی براساس مدل کلاسن و نستمن طراحی شده است که برای 28 استان ایران طی دوره (1380-1388) با روش داده‌های تابلویی پویا برآورد می‌شود. نتایج به دست آمده از برآورد الگوی اقتصادسنجی حاکی از تأثیر مثبت جمعیت و چگالی جمعیت بر تغییرات فناوری استان‌ها در ایران است.

تأثیرات تغییرات جمعیت؛ مقیاس اقتصاد و فناوری بر فرایند رشد اقتصادی

رحیم دلالی اصفهانی، مجید مویدی، عظیمه‌سادات حسینی

چکیده: از جمله متغیرهای بسیار مؤثر برای توضیح تفاوت نرخ رشد اقتصادی در میان کشورهای مختلف، سطح و میزان تغییرات جمعیت هر اقتصاد است. اهمیت مبحث در نظریه‌ها و مدل‌های رشد اقتصادی، بدین سبب است که در همه فعالیت‌هایی که در قلمرو علم اقتصاد قرار می‌گیرد، انسان در جایگاه عنصر اصلی و پایه‌های مطرح است؛ زیرا همه فعالیت‌های اقتصادی، اعم از تولید کالاها، مصرف، سرمایه‌گذاری، کشف ایده‌های جدید و تربیت انسان جدید برای انجام این فعالیت‌ها الزاما به حضور و وجود انسان نیاز دارد.

پژوهش پیش رو، در پی تحلیل این موضوع است که در اقتصادهای جدید که بیش از پیش متکی به دانش و انباشت آن و پیشرفت فناوری شده‌اند، نتایج مثبت و مزیت‌های ناشی از وجود جمعیت بزرگ‌تر در یک کشور، چگونه می‌تواند نمایان شود. افزون بر این، برای شکوفا شدن این نتایج، ایجاد چه زمینه‌هایی لازم است.

همچنین در این پژوهش، نخست با تبیین یک مدل، اثر جمعیت بزرگ‌تر بر توانایی یک اقتصاد را برای کشف ایده‌ها و تولیدات جدید نشان می‌دهیم و در مدل دوم، مزیت یک اقتصاد با مقیاس بزرگ‌تر را برای گسترش نوآوری‌ها در گستره اقتصاد تصویر می‌کنیم. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می‌هد که هر اقتصادی برای توانایی در کشف ایده‌های جدید در بلندمدت، ضرورتا احتیاج به جمعیت بزرگ‌تر دارد. افزون بر این، وجود مقیاس بزرگ‌تر یک اقتصاد و بازار بزرگ‌تر نیروی کار، سبب می‌شود که نوآوری در شیوه‌های تولید، سریع‌تر در گستره اقتصاد انتشار یابد و با این روش نرخ رشد اقتصادی، با شتاب بیشتری در زمان رشد کند.

ارتباط میان رشد جمعیت و رشد اقتصادی با تأکید بر مخارج دولت بر گروه‌های سنی گوناگون جمعیت

حسن حیدری، رعنا اصغری یالقوز آغاجی، سیدجمال‌الدین محسنی زنوزی

چکیده‌: این نوشتار به بررسی ارتباط کوتاه‌مدت و بلندمدت میان رشد درصد گروه‌های سنی مختلف جمعیت و رشد اقتصادی در مدلی پویا از اقتصاد ایران می‌پردازد؛ از همین‌رو، از رهیافت آزمون کرانه‌ها برای بررسی وجود ارتباط بلندمدت و نیز از الگوی خودر گرسیونی با وقفه‌های توزیعی و نیز مدل تصحیح خطا به ترتیب، برای تخمین ضرایب بلندمدت و کوتاه‌مدت مدل‌های مورد بررسی استفاده شده است. نتایج به دست آمده از تحلیل روابط و ضرایب معناداری در مدل‌ها بیانگر وجود ارتباط مثبت و معنادار میان رشد درصد جمعیت با بازه سنی 15 تا 64 سال و رشد اقتصادی در ایران است.

ارزیابی سیاست‌های اجتماعی ـ جمعیتی سالمندی فعال در ایران و چالش فرارو

نادر مطیح حق‌شناس

چکیده: هرچند در حال حاضر، شمار سالمندان درصد کمتر جمعیت کشور را شامل می‌شود، فزونی سرعت رشد این گروه در مقایسه با رشد جمعیت کل کشور و نیز پیش‌بینی افزایش تعداد و سهم سالخوردگان (جمعیت 60 سال و بیشتر) در سال‌های آتی، لزوم برنامه‌ریزی آینده‌نگرانه‌ای برای کنترل مسائل این گروه، که شامل نیازهای دارویی، نگه‌داری و مراقبت از آنان باشد، توجیه‌پذیر است.

اثر پدیده سالمندی بر رشد اقتصادی

حسین راغفر، میرحسین موسوی، زهرا کاشانیان

چکیده: رشد اقتصادی مهم‌ترین پارامتر برای تعیین پیشرفت و میزان توسعه یافتگی هر کشور است. در همه مدل‌های رشد اقتصادی نیز انسانی به مثابه یک پارامتر مهم بیان شده است؛ از این‌رو، متغیرهای جمعیتی نقشی مهم در رشد اقتصادی کشورها دارند. در کشور ایران طی چند دهه اخیر، متغیرهای جمعیتی دستخوش نوسانات شدیدی شده است، بیش‌زایی دهه شصت، کاهش چشمگیر نرخ باروری دهه هفتاد و ادامه و تشدید آن در دهه هشتاد سبب تغییر ساختار سنی کشور شده است.

در این پژوهش می‌کوشیم اثر این تغییرات را بر رشد اقتصادی بررسی کنیم. برای بررسی این موضوع، تولید ملی تابعی از سرمایه و نیروی کار در نظر گرفته شده است و بر مبنای تابع تولید کاب ـ داگلاس و روش حداقلی مربعات معمولی مدل برآورد می‌شود. نتایج نشان‌دهنده اثر مثبت سرمایه و نیروی کار فعال و اثر منفی نیروی کار بازنشسته بر رشد اقتصادی است، اگر رشد سالمندی یک درصد افزایش یابد، با توجه به ثبات دیگر شرایط، به طور متولید رشد اقتصادی یک دهم درصد کاهش می‌یابد.

گفتنی است، سیزدهمین شماره فصلنامه علمی پژوهشی معرفت فرهنگی و اجتماعی در قطع رقعی، 148 صفحه و به قیمت یک هزار تومان به صاحب امتیازی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی‌(ره) منتشر شده است./920/پ202/ی