بازخوانی تاریخی ماجرای استعمار

به مناسبت فرارسیدن هفته کتاب و کتابخوانی در این یادداشت به قلم مهدی ابراهیم زاده به معرفی کتابی پرداختیم که رهبرانقلاب بارها مطالعه آن‌را توصیه کرده اند:

این کتاب را بخوانید...

«این کتاب جواهر لعل نهرو - نگاهی به تاریخ جهان - را بخوانید.» ۱۳۹۲/۰۶/۲۶

«بروید نگاهی به تاریخ جهان را بخوانید -نوشته‌ی نِهرو.» ۱۳۹۴/۰۸/۲۰

«این کتاب نگاهی به تاریخ جهانِ نهرو را بخوانید.» ۱۴۰۱/۰۷/۲۷

«شما این کتاب نهرو ــ نگاهی به تاریخ جهان ــ را اگر بخوانید درست توجّه میکنید که چه اتّفاقی افتاده.» ۱۴۰۱/۰۸/۲۸

«اگر به این کتاب نگاهی به تاریخ جهان که نهرو ــ نخست‌وزیر اسبق هند که مرد مطّلع و دانشمندی بود ــ نوشته مراجعه کنید، او شرح میدهد که هند قبل از ورود انگلیس‌ها چه بود و بعد از ورود انگلیس‌ها چه شد، چقدر عقب رفت، چقدر تهیدست شد؛ استعمار این است.» ۱۴۰۲/۰۳/۲۱

این عبارات بخشی از اشاره‌های رهبر انقلاب اسلامی به کتابِ «تاریخ جهان» نوشته‌ی جواهرلعل‌نهرو است. کتابی که مطالعه‌ی آن خصوصا توسط جوانان برای آشنایی با تاریخ بارها و بارها از سوی ایشان مورد توصیه و تاکید قرار گرفته است.

«خط رهبری» در این مطلب ضمن بررسی زوایای مختلف محتوایی این کتاب، تمایزات و ویژگی‌های خاص آن در روایتِ تاریخ را بررسی کرده و کارآمدی‌های آن از جنبه‌ی ایجاد فهم و بصیرت نافذ تاریخی برای مخاطبین را تحلیل کرده است.

کتابی جذاب برای مشتاقان عمومی تاریخ

شوق دانستن درباره‌ی دنیا به‌خصوص کشورهای دیگر از زمینه‌هایی است که مخاطبان عام زیادی دارد به‌گونه‌ای که در نمایشگاه‌های کتاب یا در مراجعه‌ی مخاطبان علاقه‌‌مند به کتاب، با این پرسش که «برای کسی که به تاریخ جهان علاقه‌مند است چه کتابی را معرفی می‌کنید؟» زیاد مطرح می‌شود. کتاب «نگاهی به تاریخ جهان» اثر جواهرلعل‌نهرو برای این دسته از مخاطبان که به‌دنبال آگاهی و شناخت کلی از تاریخ جهان از تمدن‌های نخستین تا دوره‌ی معاصر هستند خواندنی است.

چاپ اول این‌کتاب در ایران به سال 1338 شمسی برمی‌گردد و در اصل نامه‌هایی بوده که نهرو از زندان برای دخترش می‌نوشته است. شخصیت مؤلف کتاب یعنی جواهرلعل‌نهرو و نقش وی در مبازرات ملت هند علیه استعمار انگلستان و نقش سیاسی نهرو به‌عنوان اولین نخست‌وزیر و رهبر انقلابی هندنو تا نقش آقای محمودتفضلی مترجم کتاب که زمانی رایزن فرهنگی ایران در هند بوده ‌است نیز از جمله نکات جالب درباره این کتاب است.

در ادامه، توصیفاتی جدید از کتاب با نگاه به محتوای آن ارائه می‌شود.
 

کتابی که «روایت کلانی» از تاریخ دارد...

«نگاهی به تاریخ جهان» به سبک کتاب‌های تاریخ‌نگاری مدرن نگاشته نشده است. مؤلف در توضیح این موضوع اشاره می‌کند که کتاب را در زندان و در فقدان دسترسی به منابع نگاشته است و در همین راستا از تاریخ‌دانان دعوت می‌کند که به تکمیل و تصحیح یافته‌های او بپردازند. در واقع باید گفت در کثرت اطلاعات تاریخی وقتی طرح و روایت کلانی برای کنارهم‌گذاشتن و تفسیر آن‌ها وجود ندارد محقق و مخاطب در بین مسائل و اطلاعات بی‌نهایت سرگردان می‌شود. ویژگی کتاب «نگاهی به تاریخ جهان» آنست که در عین این‌که بازه‌ زمانی زیاد را برای خط سیر روایت خود انتخاب می‌کند، اما مسأله، تحلیل‌ و روایت کلانی دارد که در کل اثر مشهود است و از این باب مخاطب را بین اطلاعات ریز تاریخی سرگردان نمی‌کند. نهرو به‌دنبال «روایتِ گذشته برای ساختن امروز و آینده» است و در این زمینه به «هویتِ تاریخی» ملت‌های شرقی در مقابل غربی‌ها و نقش استعمار در تاریخ معاصر کشورهای آسیایی توجه ویژه‌ای دارد. امری که شاید در پژوهش‌ها و روایت‌های رایج غربی‌ها درباره شرق مغفول است.

بازخوانی سوابق استعمار برای جامعه امروز

این کتاب برای مخاطب عمومی و با زبان غیرتخصصی نگاشته شده‌ است. نویسنده به ذکر کلیات مشهور و مورد توافق منابع در ذکر وقایعی که به آن اشاره می‌کند، اکتفا کرده ‌است. نکات و مطالبی که دانستن آن برای رسیدن به کلیات و چارچوب اولیه برای فهم تاریخ جهان توسط مخاطبی که نخستین‌بار با موضوع آشنا می‌شود ضروری است. نکته‌ی دیگر هم اینکه نویسنده در ذکر این حوادث و رویدادها از تمدن باستان تا امروز «مسأله»‌ای دارد که کتابش را با یک ویکی‌پدیا یا گوگل تاریخی متفاوت می‌کند. مسأله‌ی محوری نویسنده در فصول پایانی کتاب به «سرنوشتِ هند معاصر و آسیای معاصر در مقابله با استعمار و دخالت‌های آن در این مناطق» مرتبط است. نویسنده از خلال ذکر همه‌ی این وقایع برای دخترش هم در انتخاب وقایع و ذکر آن‌ها و هم در نحوه‌ی پرداخت به آن‌ها به‌ویژه در فصول پایانی کتاب به‌دنبال یافتن راهی برای صورتبندیِ تجارب گذشته برای استفاده در امروز جامعه‌ی خود است. امری که با توجه به برخی مشابهت‌های فرهنگی میان ما و هند در مقابله با استعمار و دخالت‌های خارجی در تاریخ معاصر کشورمان درس‌آموز و قابل استفاده است.
 

سرگذشت، سرشت و سرنوشت

حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) می‌فرماید: «رَحِمَ الله امْرَاً عَرِفَ مِنْ اَیْنَ و فی اَیْنَ وَ اِلی اَیْنَ: خدا رحمت کند آن کسی را که بداند از کجا آمده، برای چه آمده و به کجا می‌رود.» به‌نظر می‌رسد خواندن کتاب «تاریخ جهان» به‌ویژه برای ملت‌های شرقی که به نوعی تجربه‌ی سلطه‌ و استعمار غرب یا نفوذ استعماری را چشیده‌اند، عمل به بخشی از توصیه‌‌ی بخش اول این حدیث در شناخت گذشته‌ی تاریخی ملت و جامعه‌ی خود باشد. تا ما به‌عنوان یک جامعه، گذشته و آنچه بر ما رفته است را نشناسیم و از موفقیت‌ها و خطاها و بیراهه‌های آن درس نیآموزیم نمی‌توانیم برای امروز و آینده قدم درست و محکمی برداریم. شاید بخشی از تأکید رهبر معظم انقلاب اسلامی به خواندن این کتاب را بتوان از این منظر هم مورد توجه قرارداد. از مهم‌ترین متون منتشره از سوی رهبر انقلاب در سال‌های اخیر «بیانیه گام دوم» است. بیانیه‌ای که بیش از آن‌که سندی اداری و حاکمیتی باشد بخشی از آن بیان مختصر گذشته‌ی تاریخ ایران و مسیری است که مردم ما برای رسیدن به انقلاب اسلامی پیمودند. هرچند این بیانیه فراتر از این نگاه تاریخی به وضعیت فعلی و آینده‌ی کشورمان هم نظر دارد اما شاید بتوان بخش‌هایی از آن را که به گذشته می‌پردازد در تبیین همین سرگذشت تاریخی ملت ایران دانست. سرگذشتی که به‌خصوص در دوره‌ی معاصر تا در زمینه‌ی کلان‌تر تاریخ جهان و رقابت‌ها و نزاع‌های جهانی بین قدرت‌های مستکبر برای تسلط برای کشورهای غرب و جنوب آسیا فهم نشود کامل نیست.
 

از تاریخ‌خوانی تا نیل به فهمِ تاریخی

در تبیین دیدگاه‌های رهبر انقلاب و جهان‌بینی‌شان، این نکته حائز توجه است که ورود ایشان به مقولاتی چون شعر، ادبیات و تاریخ و انس با این مقولات به‌ویژه با توجه به اهمیت‌یافتن زبان و ادبیات و نیز رویکردهای تاریخ‌محور در دیدگاه‌های فلسفی به‌ویژه در مباحث معرفت‌شناسی معاصر، شایسته‌ی تأمل و بازخوانی است. از این منظر گویا ما با منظومه‌ای از یک تفکر شرقی مواجهیم که علاوه بر بهره‌گیری از تعالیم اسلام شیعی، به بازخوانی تاریخ و درنظرگرفتن آن برای بازسازی فهم ایرانی انقلابی معاصر برای مواجهه با دیگران در ساختن آینده‌ی ایران، نگاهی جدی و ایجابی دارد. به عبارت دیگر گویا ما فقط با دانستن یک سری اعتقادات و مبانی نظری قادر به تحول لازم برای جامعه‌ی امروز ایران نیستیم. باید تاریخ را بدانیم و بخوانیم و گذشته را بشناسیم و در ظرف و آینه‌ی آن به فهم متناسب با امروز برای بازسازی هویت خود و شکل‌دادن به فرهنگ و تمدن ایرانی و اسلامی برسیم. امری که فقط از خلال آشنایی با یک‌سری مبانی نظری حاصل نمی‌شود بلکه به استفاده از فهمی تاریخی نیز نظر دارد و از این منظر است که تاریخ و تاریخ خواندن اهمیت می‌یابد.
 

لزوم نوآوری در ارائه و بازتولید کتاب

و نکته‌‌ی آخر اینکه همان‌گونه که اشاره شد چاپ نخست این کتاب به زبان فارسی به سال‌ها پیش برمی‌گردد و نسخه‌های چاپی موجود در بازار نیز اغلب با همان سبک و سیاق قدیمی حتی در نحوه صفحه‌بندی و تایپ کتاب تجدید چاپ شده‌اند. هرچند خواندن یک کتاب تاریخی با قالب و رنگ و لعاب قدیمی به انسان حس خاصی می‌دهد اما به نظر می‌رسد ناشر می‌تواند در تجدید چاپ‌های جدید این‌ کتاب تجدیدنظری در جهت خوش‌خوان شدن کتاب اعمال کند.
 

غیر از مشخصات کتاب فیزیکی که به آن اشاره شد چیزی که این روزها طرفدار زیاد دارد کتاب صوتی و پادکست است به‌خصوص برای مخاطبانی که ساعت‌ها در ترافیک شهرهای بزرگ هستند. جستجو برای یافتن نسخه‌ی صوتی متقن و قانونی از این کتاب بی‌نتیجه بود. انتشار نسخه‌های باکیفیت صوتی از این کتاب و آثار مشابه توسط برخی نشرهای قدیمی که گویا ناشران آن‌ها چندان اعتقادی به فضای جدید و کتاب صوتی و پادکست و ... یا انگیزه‌ای برای فعالیت در این زمینه ندارند اگر جدی‌تر گرفته شود می‌تواند به خوانده‌شدن و ترویج بیشتر آن‌ها کمک کند.