۰۷ ارديبهشت ۱۳۹۶ - ۱۶:۲۶
کد خبر: ۴۹۴۰۴۶
گفتگو؛

«اخلاق مناظراتی» در کلاس درس امام رضا

دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث‌ معتقد است اخلاق مناظراتی امام رضا(ع) و مناظرات اخلاقی ایشان شامل «اخلاق علمی» و «اخلاق عملی» بود که می‎تواند الگوی مناسبی برای مناظرات دینی و سیاسی باشد.
مناظره دانشگاه

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از تسنیم، نقد و مناظره در تاریخ بشر سابقه‌ای طولانی دارد. تاریخ ادیان توحیدی نشان می‎دهد که پیامبران بزرگ الهی همواره در موقعیت‎های گوناگون‌ تبلیغی، از این ویژگی عمومی و فطری بشر بهره‎های فراوان برده‎اند. احتجاج‎های پیامبر اکرم(ص) با مشرکان عـرب، مـسیحیان نجران، یهودیان، منکران معاد در بسیاری از آیات و منابع حدیثی‌ انعکاس‌ یافته است.

از سوی دیگر حفظ بنیان‎های اصیل و باورهای عمیق، یکی از اساسی‎ترین ویژگی‎های برپایی کرسی‎های آزاداندیشی و مناظرات علمی سیاسی است که این مبانی و بنیان‎هـا، در قـرآن و سیره اهل‎بیت‌ به‌ ویژه مناظرات امام رضا(ع) قابل ردیابی است. لذا از این مناظره‎ها می‎توان الگوهای عملی مناسبی را برداشت کرد و آنها را عملاً در محافل علمی و سیاسی به کار برد.

با حسین خاکپور، دانشیار دانشگاه در گروه علوم قرآن و حدیث‌ درباره «اخلاق مناظراتی» امام رضا(ع) به گفت‌وگو نشسته‌ایم:

خاکپور که تحقیقاتی درباره مناظرات اخلاقی در سیره رضوی(ع) انجام داده است، معتقد است اخلاق مناظراتی امام رضـا(ع) و مـناظرات اخلاقی ایشان شامل «اخلاق علمی» و «اخلاق عملی» بود و بر اساس مطالعات صورت گرفته در این زمینه، اخلاق عملی شامل عدم خودستایی و خودبرتربینی هنگام غـلبه، رعـایت انـصاف، تکریم و احترام و زیرکی و کیاست امام(ع) بود.

مشروح این گفت‎وگو را در ادامه بخوانید.

خبرنگار: برای ورو د به بحث لطفا درباره ارزش‎هایی که امام رضا(ع) در مناظراتشان به آنها پایبند بودند به اجمال بگویید

 امام رضا(ع) در تمام مناظرات خود به دنبال اهداف اخلاقی و هدایت افراد بود و هیچ گاه به دنبال تخطئه و تخریب آنها نبود. هـیچ گاه‌ خشمگین‌ نمی‎شد‌، حتی اگر سخنان باطل می‎شنید‌. با‌ مبانی‌ طرف مقابل استدلال می‎کرد و رعایت انصاف را داشت. از جمله دعوت عملیِ حضرت به اخلاق و دین، رها کردن مناظرات برای انـجام‌ فـریضه‌ نـماز‌ در اول وقت بود.

علاوه بر این توجه به بـعد تـعالی‎بخشی‌ و آزادانـدیشی‌ از ویژگی‎های دیگر مناظرات امام(ع) است به طوری که تلاش‎های امام سبب احیای مجدد اسلام شد. نمونه‌‎ای از این آزاداندیشی را در مـناظرات حضرت می‎بینیم‌، آن زمانی که ایشان با پایان یافتن مـناظره، رو بـه رؤسای ادیان کرد و فرمود: «ای قوم، اگر در میان‌ شما‌ کسی‌ مخالف اسلام است و سؤالی دارد، هر سؤالی که می‎خواهد بدون هـیچ‌ خـجالتی‌ مـطرح کند.» امام رضا(ع) در مناظرات علمی با بزرگان ادیـان و مذاهب با‌ احاطه‌ علمی‌ خود، افسار افکار را به دست می‎گرفت و با تکیه بر اصول مشترک‌ میان‌ ادیان‌ و اسـتدلال‎های طـرف مقابل، فرد را وادار به اعتراف می‎کرد.

امام رضا(ع) از نقدهای نابجا و تخریبی پرهیز می‎کرد

خبرنگار:نکته مهم در‌ مناظرات امام رضـا(ع) رعـایت اخلاق است. به مصادیقی در این باره اشاره کنید

بله همان طور که اشاره کردید، آنچه که نمود زیادی در مناظرات امام(ع) دارد، اخلاقی بودن‌ مناظراتشان‌ است. مثلاً حضرت از «نقد‌ اشخاص‌« پرهیز می‎کرد، زیرا نـقد و زیـر سـؤال بردن اعتقادات‌ یا‌ توهین‌ به شخصیت و مـقدسات‌ افـراد‌ به نام بحث‎های علمی‌ و دینی، از نگاه اسلام امری بسیار ناپسند است کـه گـاه باعث برهم خوردن قوای‌ فـکری‌ و روانـی طرف مـناظره مـی‎شود و حـتی ممکن‌ است‌ باعث تخریب‌ دین‌ و مـقدسات‌ شود. بنابراین وجود نقدهای عالمانه‌ و متخصصانه و صرفاً علمی از مهم‎ترین شروط یک مناظره اصـولی اسـت.

امام‌ رضا(ع) در مناظرات خود هیچ گاه‌ به‌ «نـقد‌ شـخصیت‌« نمی‎پرداخت‌، حتی اگر طرف‌ مـقابل‌ ایـن کار را انجام می‎داد، بلکه تنها استدلال‎های آن‎ها را مورد نظر قرار می‎دادند‌، بـه‌ عـنوان‌ نمونه هنگام مناظره امام بـا جـاثلیق، امـام‌ هیچ‌ گاه‌ ایـن‌ عـالم‌ مسیحی‌ را نقد نکرد، امـا او از تـنها فرصتی که به دست آورد، امام را نقد کرد و حضرت را به جهل و ناتوانی علمی متهم کرد.

امام رضا(ع) هیچ گاه طرف مناظره را متهم به دروغ نکرد

امام(ع) در هیچ جای مناظره مخاطبان خـود را مـتهم به دروغـگویی نـمی‎کند بـلکه در همه موارد، نقاط اشـتباه و انحراف آنان را تذکر می‎دهد. در حقیقت امام از نقد شخصیت‌ افراد‌ خودداری می‎کنند و به «نقد مطالب» مـی‎پردازد. تـوجه به این نکته در مناظراتی که نـاظران مـتعدد هـستند اهـمیت دارد، زیـرا می‎تواند توجه مـخاطبان را بـه سوی حق‎مداری مناظره‎کننده‌ جلب‌ کند و از خارج شدن شکل مناظره از یک مباحثه علمی به دعـوای شـخصی جـلوگیری کند.

خبرنگار:از رفتارهای امام رضا(ع) در مناظرات که خود مقید به رعایت آن بودند، کلام متقن و موثق بود

دقیقا، تا جایی که امام رضا (علیه‌السلام) همواره در مناظرات خود از  «منابع مورد قبول طرف مـقابل‌« هم استفاده می‎کردند و این نکته بسیار شگفت‎انگیزی است. از‌ اصـول اخـلاقی و مـهارت‎های مـهم‌ مناظره‌ این است که انسان در مناظره علاوه بر استفاده از ادله عقلی، منابعی استفاده کند که طرف مناظره هم آن را قبول دارد. به عنوان نمونه در مناظره‌ امام(ع)‌ با جاثلیق وقتی عالم مـسیحی بـه مـأمون گفت چگونه با کسی بحث کنم که به کتابی استدلال می‎کند که من آن را قبول ندارم و بـه ‌ ‌گـفتار پیامبری احتجاج‌ می‎کند‌ که من به او ایمان ندارم؟» حضرت فرمود ای مرد مسیحی، اگر از انـجیل بـرای تـو دلیل بیاورم، آیا می‏‎پذیری؟ جاثلیق گفت «آیا می‎توانم آنچه را انجیل فرموده، رد کنم؟ به‌ خدا‌ سوگند‌ عـلی‎رغم میل باطنی‎ام، خواهم پذیرفت‌. همچنین آشنایی و تسلط کامل بر منابع دینیِ طرف مناظره نیز یکی‌ دیگر‌ از‌ اخلاقیات علمی و مهارت‎ها در گفتگوست که مـا این را‌ در مناظرات امام رضا(ع) شاهدیم.

مجادله نیکو، بارزترین اخلاق مناظراتی امام رضا(ع) بود

خبرنگار: متأسفانه یکی از آفت‎های مباحثه‎ها و مناظره‎ها این است که افراد به جای صحبت منطقی به جدل می‎پردازند و ظاهراً این به علت عدم تسلط کافی داشتن به مباحث است وگرنه کسی که علم داشته باشد به جدل روی نمی‎آورد. نظر شما چیست؟

به نکته خوبی اشاره کردید، لذا یـکی از مـسائلی کـه باید‌ در مناظره‎ها و یا حتی کرسی‌‎های آزاداندیشی مورد توجه قرارگیرد «جدال‌ احسن » است. خداوند در‌ قـرآن‌ کـریم مـی‎فرماید: «با حکمت و پنددادن‌ نیکو‌ به راه پروردگارت دعوت کن و با مخالفان به طریقی که نـیکوتر اسـت مـجادله‌ کن‌؛ ادْعُ إِلى‏ سَبیلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَ جادِلْهُمْ بِالَّتی‏ هِیَ أَحْسَن.» (نحل125)‏ امـام صادق(ع) در این باره می‎فرمایند: «جدال غیر أحسن آن است که در اثر سوء استفاده از‌ ضعف‌ فکری رقـیب، چـنین کـاری را انجام‌ دهید‌.» و به قول آیت‎الله جوادی آملی: «در‌ مقابل، اگر مقدمات حق‌ آشکار و مورد پذیرش بود و تسلیم طرف مـقابل بـاشد، جدال أحسن است.» امام رضا‌(ع) از روش‎های زیادی در مناظره‌ بهره‌ می‎گرفتند‌، اما جـدال‌ احـسن از مـهم‎ترین‌، بارزترین و اخلاقی‎ترین آن‎هاست. مباحثه‌ امام‌(ع) با‌ سلیمان‌ مـروزی‌ دربـاره‌ مفهوم «بـداء» را اگر بخوانید به این مسأله بیشتر پی خواهید برد.

خبرنگار:درباره «جدال احسن» یا همان «مجادله نیکو» بیشتر توضیح می‎دهید؟

اگر بخواهم به برخی مؤلفه‎های «مجادله نیکو» اشاره کنم، اولین مورد آن، «آزاد گذاشتن طرف مقابل» در بحث است. امام رضا(ع) کاملاً به مخالف خـود آزادی مـی‎داد و به‌ او‌ اعلام‌ می‎کرد  کـه هـرچه می‎خواهد بپرسد. امام هیچ گاه‌ فرد‌ مقابل را در سؤال کردن محدود نمی‎کرد؛ مثلاً ضمن مباحثه‎ای که که با سلیمان مروزی داشتند، سلیمان گفت: اراده همان قدرت است، حضرت فرمودند: خداوند عزوجل بر آنچه اراده نکند هم قادر‌ است‌ و این مطلب قطعی است، چون خـداوند فـرموده است: «اگر اراده کنیم، آنچه را بر‌ تو‌ وحی کرده‎ایم، خواهیم برد» (إسراء ٨٦‌) و اگر‌ اراده‌ همان قدرت می‎بود، خداوند اراده کرده بود‌ که‌ آن را ببرد، چرا که قدرت بر این کار را داشت، سلیمان در جواب‌ درمـاند‌. مـأمون گفت: ای سلیمان، او‌ عالم‎ترین هاشمی‌ است‌.

 بنابراین در مناظره‎ها و‌ کرسی‎های آزاداندیشی لازم است ابتدا چارچوب و خطوط کلی بحث و مناظره‌ مشخص‌ شود و افراد در زمینه طرح سؤالات‌ و ابهامات آزادانه عـمل کـنند‌. این‌ موجب می‎شود طرف مقابل با‌ آزادی‌ سؤال کند و به بحث ادامه دهد. پس اسلام دین آزادی وآزادگی‌ است و‌ هیچ کسی را به فکر‌ و عقیده‌ خاصی‌ ملزم نمی‎کند.

امام رضا(ع) به مناظره‎کنندگان فرصت دفاع می‎داد

«فرصت‌ سـؤال‌ و دفـاع بـه طرف مقابل» از دیگر شاخصه‎های «مجادله نیکو» است. در‌ جلسه مهمی کـه تـمام سـران ادیان مذاهب حضور داشتند یکی از مسائلی که امام رضا(ع) کاملاً‌ رعایت کرد، میدان دادن به‌ طرف‌‎های مقابل‌ بود‌. هرگز‌ حضرت در مـناظره، حـالت‌ تـهاجمی نگرفت و شروع به پرسش نکرد بلکه با حـوصله فـراوان به مخالفان میدان می‎داد تا‌ اگر‌ خواستند، پیش قدم شوند.

مناظره باید مبتنی بر استدلال و عقلانیت باشد

یکی دیگر از مـؤلفه‎های جدال احسن یا مجادله نیکو، «حـاکمیت عـقل و منطق به جای تعصب» بود. روش استدلال، منطقی بود که در مناظرات امام‌(ع) جایگاه ویژه‎ای داشت. مـناظره و کـرسی‎های آزاداندیشی باید مبتنی بر بـرهان و استدلال باشد و عقل طـرف را وادار بـه پذیرفتن کند یا موافق طـبع انـسانی او باشد. دیگر این که هر‌ دو‌ طرف علاقمند به روشن شدن حق باشند و از لجـاجت و عـناد پرهیز کنند.

«اعتمادسازی و مستندگویی» مؤلفه دیگرِ جدال نیکو است. بر‌ اساس‌ احادیث و آموزه‎های یادشده، گستره علم و دانش امام افزون بر قرآن و سنت حوزه‎های دیگری از جمله کتب مقدس همچون تورات، انجیل‌ و زبور‌ و زبان اقوام و ملل گوناگون است. به عنوان نمونه امام رضا(ع) برای اثبات دیدگاه خویش و ابطال نظرشان به کتاب‌ مقدس‌ آن‎ها (عهد جدید و عـهد قـدیم ) استناد مـی‎کرد؛ این‌ امر باعث اعتماد طرف مقابل می‎شود. پس در مناظره و گفت‎وگو مستندگویی موجب می‎شود تا مناظره از مسیر درست خارج نشود. طرفین در بحث و گفت‎وگوی خود همواره باید به بررسی‌ ادله‌ و مستندات یکدیگر بپردازند و هـرگز نـباید اجازه دهند که مسائل حاشیه‎ای چون انگیزه‎خواهی و بیان اهداف و نیات بدِ طرف مقابل و ... در روند گفتگو اخلال ایجاد کنند.

خبرنگار: بنابراین از مـناظرات امـام رضا(ع) می‎توان نتیجه گرفت که‌ اسلام‌ به ویژه ـ مکتب امامت و ولایت ـ مـکتب‌ دانـش‌، عقل و استدلال‌ است و بر‌ علم و مـنطق استوار است، لذا الگوی مناسبی برای مناظرات دینی، علمی و حتی سیاسی خواهد بود.

همین طور است. آموزه‎های اسلام از شـنیدن سـخن نظرات دیگران و مخالفان ابا نـدارد بـلکه آن‎ها را به مباحثه‌ و تبادل‌ فکر و اندیشه دعوت و به طور‌ اساسی‌ از‌ تفکر‌ و تـعقل‌ و اسـتدلال استقبال می‎کند‌. بنابراین اگر بخواهیم کلام را جمع‎بندی کنیم به این نتایج می‎رسیم که اخلاق مناظراتی امام رضـا (ع) و مـناظرات اخلاقی ایشان شامل اخلاق علمی و اخلاق عملی بود و اخلاق عملی شامل عدم خودستایی و خودبرتربینی هنگام غـلبه، رعـایت انـصاف، تکریم و احترام و زیرکی و کیاست امام(ع) است./۱۳۲۵//۱۰۲/خ

ارسال نظرات