دانش ارتباطات؛ «زمین بازی» سایر علوم/ خطر هضم شدن تبلیغ حوزوی در علم ارتباطات

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، نشست هم اندیشی مدیران گروه‌های ارتباطات مراکز آموزشی و پژوهشی و هیئت مدیره انجمن ارتباطات و تبليغ حوزه های علمیه عصر 16 آذر در دانشکده دین و رسانه برگزار شد.

مشروح این نشست منتشر شده و در ادامه تقدیم شما می شود؛ همچنین نشستی دیگر در ادامه مباحث این نشست، دوشنبه 18 دی ما در مؤسسه «موضوع شناسی احکام فقهی» برگزار شد و که متن آن نیز به زودی در خبرگزاری رسا منتشر می شود.

کمال اکبری رئیس دانشکده دین و رسانه و رئیس انجمن ارتباطات و تبلیغ حوزه های علمیه ضمن خیر مقدم به حضار اظهار داشت: نسبت سنجی دانش ارتباطات و امر تبلیغ دغدغه ما در دانشکده دین و رسانه بوده که در انجمن ارتباطات و تبلیغ نیز مورد توجه قرار گرفته است.

اهتمام انجمن ارتباطات و تبلیغ به دغدغه های رهبری معظم انقلاب

وی با اشاره به سخنان رهبر معظم انقلاب در خصوص امر تبلیغ در تابستان سال جاری، اظهار داشت: پس از آن سخنرانی حضرت آیت الله خامنه ای نشستی با حضور اعضای انجمن ارتباطات و تبلیغ حوزه با معاونین حوزه و پس از آن نیز با مدیر حوزه های علمیه برگزار شد که یکی از مباحث مهم مطرح شده در آن جلسات نسبت سنجی امر تبلیغ با دانش ارتباطات بود.

اکبری با بیان اینکه دانشکده دین و رسانه صداوسیما برای طلاب و فضلای حوزه های علمیه دایر شده است، ادامه داد: همه حضار در این جلسه وظیفه خود را به کارگیری دانش ارتباطات در امر تبلیغ دین می دانند و در مراکز علمی خود بر روی این مهم مطالعه کرده اند؛ از آنجا که فهم این موضوع امری بسیار مهم است از مدیران گروه ارتباطات دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی دعوت به عمل آمد.

وی با اشاره به حضور حجت الاسلام برته رئیس دبیرخانه انجمن های علمی حوزه های علمیه تصریح کرد: در این جلسه بنا داریم لبیکی به فرمایش رهبر انقلاب بگوییم و اتفاق مؤثری را در امر تبلیغ رقم بزنیم.

انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ به دنبال حل چالش های حوزه تبلیغ 

حجت الاسلام علی نهاوندی عضو هیأت مدیره انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه علمیه با اشاره به مسأله مهم ربط «ارتباطات» و «تبلیغ» اظهار داشت: امروزه با بحران های متعددی در حوزه ارتباطات و حوزه تبلیغ مواجه هستیم که می توان تعاملات، مخاطب و... را برای مثال ذکر کرد و از طرفی دیگر داعیه دار تمدن شکوهمند اسلامی نیز هستیم.

وی ادامه داد: حکمرانی نوین از طریق فناوری های نوین ارتباطی و اطلاعاتی اجرا می شود؛ از طرفی نیز حوزه های علمیه درختواره هایی نیز تنظیم کرده اند و ارتباطات و رسانه را نیز نام بردند اما تعیین نکردند که پشتوانه نظری آن ها از کجا تأمین می شود؛ با توجه با دغدغه های رهبر معظم انقلاب در خصوص «تبلیغ» این نشست تدارک دیده شده است از این رو 5 مسأله مطرح می شود تا پاسخ آن راهی را بگشاید.

عضو هیأت مدیره انجمن ارتباطات و تبلیغ حوزه های علمیه در طرح مسأله اول، اظهار داشت: با توجه به جریان حکمرانی نوینی که فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی شکل دادند چه تهدیدی متوجه تبلیغ دینی است؟ اگر گفته شود می توان از نظریه های دانش ارتباطات در تبلیغ دین استفاده کرد، سؤال می شود کدام نظریه نزدیک به دیدگاه های دینی است؟ اگر هیچ کدام از نظریه های موجود ارتباطات قرابتی با تبلیغ دینی ندارد، نظر مطلوب چیست؟

وی در ادامه مطرح کرد: تلاقی دانش ارتباطات و تبلیغ دین کجا می تواند باشد؟ تبلیغ دینی با هر فرایندی که تعریف شود نیاز به نقشه برنامه ریزی شده ارتباطی دارد که باید پرسید از چه بنیان های فکری سر در می آورد؟ سؤالی دیگر که مطرح می شود قلمرو این جریان است؛ پیرنگ تبلیغ دینی در عرصه میدان را در چه حوزه هایی رصد می کنیم و این نسبت سنجی را در کدام بخش مورد تأکید و تأیید قرار می دهیم؟

حجت الاسلام نهاوندی در پایان با نام بردن از پشتوانه های تحقیقی مبحث ارتباطات و تبلیغ به کتاب «تبلیغ اسلامی و دانش ارتباطات اجتماعی» نوشته«محسن خندان» و «دین، رسانه و ارتباطات اجتماعی» نوشته «حسن خیری» که در خصوص نظریات ارتباطات اسلامی است اشاره کرد و گفت: لازم است ناظر به میدان به گونه ای که بخش های آموزشی و پژوهشی حوزه های علمیه و انجمن های علمی بتوانند دنبال کنند بحث شود و همچنین مباحث به گونه ای پیش برود که سبب پیشبرد ابعاد تبلیغ شود زیرا تبلیغ دغدغه رهبری انقلاب بوده تا با آن بتوان از بحران های پیش رو عبور کرد.

لازم است خانواده واژگانی تبلیغ در روایات بررسی شود

در ادامه نیز حجت الاسلام بیات رئیس مؤسسه موضوع شناسی فقهی و از اعضای هیأت مدیره انجمن ارتباطات و تبلیغ با اشاره به کتاب «دین و مبانی ارتباطات» خود اظهار داشت: نقاط افتراق و اشتراک دین و ارتباط را در آن کتاب مطرح کردم که یکی از مباحث مهم آن، شبکه مفهومی در حوزه تبلیغ و ارتباطات است؛ منظور بحث من دانش ارتباطات و کارکردهای آن در حوزه تبلیغ دینی است اما اساسا کلمه «ارتباط» یک واژه قرآنی و روایی است و کلماتی مانند «علاقه» و وصل نیز در روایات آمده است؛ متأسفانه هنوز مقاله ای که خانواده واژگانی تبلیغ را که در روایات و منابع مختلف به کار رفته است را بررسی کرده باشد، ندیدم. واژگانی مانند «امر به معروف و نهی از منکر»، «تبشیر»، «انذار»، «تبلیغ»، «دلالت» و حدود 50 کلمه اصلی و فرعی دیگر ذیل تبلیغ قرار می گیرند اما روشن نشده اند که نسبت آن ها با هم چیست و شاخص ها و کاربردهایشان کجا است.

حجت الاسلام بیات با طرح پرسش: «دانش ارتباطات که حوزه ارتباطات انسان و هم نوعان را دنبال می کند، در میان سایر دانش ها چه جایگاهی دارد؟» اظهار داشت: اگر فهم دقیقی از این دانش وجود نداشته باشد، دچار اشتباه خواهیم شد؛ دانش ارتباطات در عرض سایر دانش ها نیست بلکه می توان گفت، زمین بازی است که سایر دانش ها برای رساندن خود به دست مخاطبان باید از این دانش استفاده کنند. مهارت ها و یافته های دانش ارتباطات برای همگان لازم است و رشته های مختلف باید از آن استفاده کنند.

وی با اشاره به الگوی ارتباطی منبع-معنا به عنوان الگوی ارتباطی دینی اظهار داشت: در کتاب خود تلاش کردم مدل نزدیک به مبانی دینی را با «الگوی منبع-معنا» ارائه دهم که از نظر من این الگو مترادف با تبلیغ دینی است که توسط دکتر محسنیان راد مطرح شده است؛ دانش ارتباطات مقوله ای کوچک و جزئی از مقوله ارتباطات از نظر دین است. چهارچوب نظام ارتباطات توحیدی مشخص است همانطور که در روایتی از امام صادق آمده: «أُصُولُ اَلْمُعَامَلاَتِ تَقَعُ عَلَى أَرْبَعَةِ أَوْجُهٍ مُعَامَلَةُ اَللَّهِ وَ مُعَامَلَةُ اَلنَّفْسِ وَ مُعَامَلَةُ اَلْخَلْقِ وَ مُعَامَلَةُ اَلدُّنْيَا» و 4 ساحت ارتباط مشخص شده که ساحت سوم آن ارتباط با هم نوعان است؛ در ذیل ارتباط با خلق یا هم‌نوع ارتباطات تفاهمی مطرح می شود که دانش ارتباطات عمدتا در ارتباطات تفاهمی بحث می کند.

رئیس مؤسسه موضوع شناسی احکام فقهی در پایان خاطرنشان کرد: اگر بر اساس نظام ارتباطات توحیدی شاکله ای را تنظیم کنیم، مباحث دانش ارتباطات هم ذیل آن قرار می گیرد و به خدمت تبلیغ دینی و ارتباطات انسان در می آید.

یافته های علمی حوزویان معرفی نشده است

در ادامه محمدحسین ظریفیان دانش آموخته ارتباطات دانشکده دین و رسانه و عضو هیأت علمی دانشگاه تهران اظهار داشت: مجامع مختلفی دغدغه تبلیغ دینی با دانش های نو داشتند که شکل گیری انجمن تبلیغ و ارتباطات حوزه بنابر همین دغدغه بوده است اما در مسائل نظری توقف شده است و فراتر نرفته اما تقصیری متوجه کسی نیست؛ متأسفانه همین مباحث نظری به عرصه رسمی و آکادمیک کشور منتقل نشده و برخی اساتیدی که در حوزه ارتباطات و رسانه شاخص هستند، با نظریات بومی آشنایی ندارند برای اینکه یافته های علمی به خوبی به دست آن ها نرسیده است.

وی با اشاره به خاطره ای از دوره دکترای خود تصریح کرد: دکتر ساروخانی پدر جامعه شناسی ارتباطات سر کلاس در پاسخ به سخنان من گفت که بعضی از این حرف ها جدید است؛ تقسیم بندی فهرست مفاتیح الحیات از ارتباطات انسانی که ساحت ها را تقسیم می کند را به یکی از اساتید خود ارائه کردم که بسیار این امر برایش جدید بود؛ به دکتر فرهنگی تقسیم بندی فروعات «مفاتیح الحیات» را  ارائه کردم که بسیار پسندید و در یکی از برنامه های تلویزیون دیدم که همین مباحث را ارائه داد.

ظریفیان افزود: بسیاری از یافته های علمی که در حوزه علمیه گفته می شود بیان نشده است. ماندن در بحث های نظری ما را از نهاد اجرا فاصله داده است؛ ما از نهاد علم تا حوزه باز ماندیم و حرفی برای گفتن نداریم؛ چه مقدار از نظام مسائل عوامل تولید رسانه در حوزه ارتباطات به معنای میدانی خود احصاء شده است؛ پرداخت به دانش ارتباطات در خصوص برخی مسائل به خوبی گفته نشده و هنوز تکلیف مخاطب در رسانه دینی معلوم نشده است اما در خصوص سلبریتی ها به خوبی حرف می زنیم و اظهار نظر می کنیم.

وی خاطرنشان کرد: مبانی دینی را دست مدیران رسانه رسمی ندادیم؛ نظام مسائل مبلغ سنتی چیست؟ اگر مسأله های کارگردان ها، تهیه کننده ها و مسأله های رسانه ای و حوزه ارتباطات مخاطبان را احصاء نکنیم مباحث ما به سمتی می رود که فاصله ما را با جامعه روزبه‌روز بیشتر می کند؛ در جلسات مواجهه با دستگیرشدگان اغتشاشات سال گذشته برای مسؤولین بار دیگر به طور سهمگین مشخص شد که اتمسفر ذهنی نسل امروز با کاربه‌دستان جامعه کاملا متفاوت است؛ ادبیات برقراری ارتباط با نسل z خیلی متفاوت از چیزی است که ما دنبال می کنیم.

تحولات رشته ارتباطات در دانشگاه امام صادق

محمدرضا برزویی مدیر گروه فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق با طرح یک سیر تحول از رشته های دانشگاه امام صادق اظهار داشت: آیت الله مهدوی کنی در نظر داشت که این دانشگاه به الازهر شیعی تبدیل شود و این از نیت خالص آن بزرگوار بود؛ یکی از چند رشته دانشگاه از همان ابتدا، معارف اسلامی و تبلیغ بود زیرا تبلیغ مسأله ایشان بود و همچنین تأکید داشت تمام رشته های دانشگاه باید معارف اسلامی داشته باشد.

وی ادامه داد: در عنوان دانشکده اقتصاد نوشته شده بود «دانشکده اقتصاد و معارف اسلامی» که مرحوم آیت الله مهدوی دستور دادند تابلو را بردارند زیرا معارف اسلامی در این دانشگاه اصل است. در تاریخ 40 ساله دانشگاه امام صادق رشته معارف اسلامی و تبلیغ تا سال 82 بود که پس از آن سال، به رشته معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات رسیدیم؛ فارغ التحصیلان و دانش آموختگان شاخص رشته تبلیغ، رشته معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات را راه انداختند؛ افراد شاخصی مانند آقایان پیمان جبلی، ناصر باهنر، حسام الدین آشنا، ابراهیم فیاض، حسین رضی و الویری را می توان نام برد که از فارغ التحصیلان دوره اول بوده و رشته فرهنگ و ارتباطات را بنا نهادند.

برزویی در ادامه با بیان اینکه بعد از 17 سال، در سال گذشته یک بازنگری صورت گرفت، اظهار داشت: ورودی های 1401 ما محصول 5 گروه و 10 گرایش بوده که قرار است خروجی هایی از آن گرفته شود. یکی از این گروه ها گروه فرهنگ و تمدن است که مباحث زیربنایی و تمدنی را جلو می برد؛ گروه فرهنگ و حکمرانی؛ گروه ارتباطات و رسانه که می توان محصولات غنی آن گروه را برای این انجمن استفاده کرد؛ گروه فرهنگ و هنر و  گروه تربیت که گروه های اصلی دانشگاه هستند و قرار است متولی گرایش هایی شوند تا در رشته معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات دانشجویان قوی تربیت کند.

وی اضافه کرد: یکی از گرایش های ما نیز «تبلیغ و دیپلماسی فرهنگی» است که گروه ارتباطات رسانه، تولید رسانه، خبر و روابط عمومی هم در آن ورود دارند؛ از اعضای گروه ارتباطات و رسانه دانشگاه امام صادق نیز می توان دکتر محسنیان راد، دکتر بشیر، دکتر باهنر، دکتر سعید مهدوی کنی، دکتر برزویی، حجت الاسلام قانع، دکتر شعاعی و دکتر خیامی که عقبه «ارتباطات و رسانه» را دارا هستند، نام برد. این افراد این گرایش ها را جلو می برند و ما به نوعی دانش انباشته ای در حوزه مطالعات نظری و مطالعات راهبردی این حوزه داریم که می توانیم کمک حال انجمن باشیم.

مدیر گروه فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق با بیان اینکه در حوزه انجمن ها کارهایی شروع شده، افزود: دانشگاه امام صادق با راه اندازی مرکز رشد به مسؤولیت مصباح الهدی باقری تلاش دارد خروجی های دانشگاه را فرآوری و پخته کند؛ در این مرکز رشد بر روی موضوعات کاربردی مانند افکار عمومی، بیگ دیتا و سنجش افکار کار می شود؛ تلاش شده است دانشجویان نخبه ای که در سطح دکتری قبول می شوند جذب باشگاه رشد شده و وارد عملیات حل مسائل نظام بشوند.

وی از جذب 60درصدی فارغ التحصیلان 200 نفره دانشگاه امام صادق در هیأت علمی دانشگاه ها خبرداد و اظهار داشت: همچنین افرادی نیز در میان فارغ التحصیلان هستند که کار رسانه و اجرا انجام می دهند؛ آقایان حامد جعفری، همدانی که در حال تولید انیمیشن بوده و دکتر رضی و دکتر جبلی نیز در صداوسیما مسؤولیت دارند. تمام تلاش خود را به کار می گیریم که محصولات خود را به دولت بدهیم نه دستگاه های خود را.

فقر مطالعات رشته ارتباطت با رویکرد اسلامی

نصیری رئیس گروه ارتباطات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اظهار داشت: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه 4 سال است که گروه ارتباطات را تأسیس کرده و با توجه به نبود اعضای هیأت علمی در این مجموعه برای رشته ارتباطات، از اساتید مدعو از دانشگاه امام صادق، دانشگاه مدرس و... استفاده می کند؛ از معاون پژوهشی دانشگاه تهران خواستم که پایان نامه های حوزه ارتباطات دینی با رویکرد اسلامی را به من معرفی کند که در پاسخ گفت فقط یک نفر در این حوزه کار کرده است؛ فقر جدی در خصوص مطالعات رشته ارتباطات با رویکرد اسلامی وجود دارد. این جمع نشان می دهد دغدغه‌مندانی هستند که بتوان ارتباطات تبلیغ و ارتباطات با رویکرد اسلامی را تقویت کرد.

وی با شمارش پیشنهاداتی در خصوص افزایش مفاد علمی دانش ارتباطات با رویکرد دینی، ادامه داد: تأسیس مجله با رویکرد اسلامی، تأسیس رشته ارتباطات با رویکرد اسلامی که به مسؤولین وزارت علوم اعلام شد و با استقبال مواجه شد اما سرفصل های آن تکمیل نشده است؛ استقبال از این موضوعات در عین فقری که وجود دارد، قابل توجه است. در حوزه تبلیغ دین می توان از کارشناسان متخصص در ارتباطات به خوبی استفاده کرد که در این جمع کارشناسان متخصصی وجود دارد؛ این دانشکده ارتباطی با صداوسیما دارد و لازم است در همه عرصه ها به ارتباطات به صورت تخصصی نگاه شود.

این مدرس دانشگاه با بیان اینکه لازم است به جنبه های مختلف روانشناختی، سیاسی و سایر جنبه های یک مسأله در تبلیغ دین در صداوسیما توجه شود، از وجود تبلیغ ضددینی در برخی برنامه‌ها انتقاد کرد.

نصیری با تأکید بر ضرورت نگاه بین المللی در دانش ارتباطات و تبلیغ دین تصریح کرد: نیازمند تبلیغ دین در سراسر دنیا هستیم و مردمانی که در مناطق دوردست و دورافتاده دنیا حضور دارند و یا مسلمانانی که علاقه دارند بیامورند، را باید مورد توجه قرار دهیم. اگر نتوانیم با مسلمانان دنیا ارتباط لازم را بگیریم، آن ها در این جهان اصطحاله می شوند؛ وجود طلبه مبلغ با توان بین المللی بسیار ضروری و لازم است. استراتژی تبلیغ انقلابی و استراتژی تبلیغ شیعی می تواند توأمان استفاده شود اما تعیین هر کدام می تواند به ما کمک کند. در استفاده از ابزار های ارتباطی و فناوری ها خودمان را محدود می کنیم و این سبب می شود نتوانیم فرهنگ دینی و شیعی را اشاعه دهیم.

وی با اشاره به دانشکده دین و رسانه از ضرورت ارزیابی برنامه های صداوسیما و ترسیم وضعیت مطلوب اظهار داشت: اگر این پیش فرض را بپذیریم که صداوسیما از مردم فاصله گرفته است، لازم است ارزیابی صورت بگیرد؛ به عنوان پیشنهاد آخر لازم است یادآور شود می توان شبکه‌ای از فعالان رسانه و تبلیغ دین توسط انجمن ارتباطات و تبلیغ حوزه شکل داد تا بتوان از آن برای امور علمی و اجرایی استفاده کرد؛ در پژوهشگاه حوزه و دانشگاه نمی دانستیم چه کسی در رویکردهای دینی رشته ارتباطات کار کرده است که این شبکه می‌تواند کمک بزرگی به مسائل علمی داشته باشد.

لازم است همایشی در خصوص «استفاده از اقناع در مباحث تبلیغی» برگزار شد

حجت الاسلام مبینی با اشاره به عنوان جلسه، عبارت «ظرفیت سنجی» را مناسب تر از «نسبت سنجی» دانست و افزود: امر تبلیغ در حوزه فاقد پشتوانه علمی نبوده و از دانش بلاغت، فن خطابه علم منطق در تبلیغ استفاده می شده است؛ وجه اشتراک علوم حوزوی بر بحث اقناع متمرکز است که و همین بحث می تواند نقطه اتصال امر تبلیغ و دانش ارتباطات باشد؛ بیشترین استفاده را از طریق اقناع می توان از علم ارتباطات کرد که ما در آن ضعیف هستیم. رهبر معظم انقلاب در تیرماه امسال این قضیه را یادآوری کردند: « تنظیم شیوه‌های اثرگذار تبلیغی است. بالاخره شیوه‌های تبلیغی ما محدود است. ای ‌بسا شیوه‌های اثرگذار بهتری، بیشتری وجود داشته باشد؛ این شیوه‌ها در آن مرکز بایستی تنظیم بشود، تهیّه بشود. در این قضیّه غربی‌ها از ما جلویند؛ شیوه‌های نوبه‌نو، شیوه‌های اثربخش برای پیامها دارند؛ ما در این زمینه‌ها عقبیم. شیوه‌هایی را بایستی حتماً تنظیم کنیم، تولید کنیم.»

وی در ادامه اظهار داشت: لازم است همایشی در خصوص امر اقناع در تبلیغ دین برگزار شود و یا در خصوص یافته های غربی در موضوع «اقناع» بازخوانی انتقادی صورت گیرد؛ دانشکده صداوسیما همایشی را تحت عنوان اخلاق و رسانه برگزار کرده بود که منابع بسیار خوبی برای رشته ارتباطات ایجاد کرد و با این ظرفیت می توان همایشی را برای پیگیری علمی «اقناع» دنبال کرد.

مباحث تبلیغی در حال هضم در مباحث علم ارتباطات 

مرتضوی تصریح کرد: 6 همایش توسط انجمن ارتباطات و تبلیغ با پیام و سخنرانی مراجع تقلید برگزار شده است اما لازم است حلقه وصل و جلسات دائمی در خصوص دانش ارتباطات و تبلیغ باشد و تدبیری اتخاذ شود که هر کدام از این مراکز میزبان یک جلسه باشند؛ برگزاری یک برنامه مشترک در قالب کنگره و جشنواره برای این مجموعه پیشنهاد خوبی است؛ اگر بتوانیم در قالب یک جشنواره فراخوان بدهیم تا پایان نامه‌هایی که کار شده است برای این جشنواره ارسال شود.

حجت الاسلام قنبری مدیر گروه ارتباطات دانشگاه معارف با بیان اینکه : افراد حاضر در این جلسه تحصیلات میان‌رشته‌ای داشته و طلابی هستند که دغدغه دارند پیوندی بین مباحث علوم انسانی و علوم اسلامی برقرار کنند، اظهار داشت: دانشگاه معارف وابسته به نهاد رهبری در دانشگاه عمر سه ساله ای در رشته تبلیغ و ارتباطات دارد که نزدیک به 65 دانشجو در این رشته مشغول به تحصیل هستند. این رشته درابتدا با عنوان تبلیغ دین توسط آقای پناهیان آغاز به کار کرد و پس از اینکه وی در تهران مؤسسه تبلیغی راه‌اندازی کرد با عنوان رشته «ارتباطات و تبلیغ فرهنگی» ادامه کار داد.

وی اظهار داشت: در پاسخ به گفته هایی که آقای دکتر برزویی بیان کرد نکاتی را به عنوان درس پس دادن عرض می کنم؛ در این بازنگری اخیری که در رشته های دانشگاه امام صادق شد، معارف اسلامی حذف شد و مبحث تبلیغ دینی که دغدغه آیت الله مهدوی کنی بود، به حاشیه رفت و در بین این 15 رشته عنوان «تبلیغ دین» نیامده که آن یک عدد هم دیپلماسی فرهنگی است.

این مدرس دانشگاه ادامه داد: یک تفاوت ماهوی بین ارتباطات و تبلیغ وجود دارد که در تجربه عملی و نظری، دانشگاه امام صادق به ارتباطات برگشت. پیش بینی می کنم اگر با این دست فرمان پیش برویم کسی پیگیر مسأله تبلیغ دین نباشد؛ نه حتی «نسبت سنجی» یا «ظرفیت سنجی» بلکه شبکه های محتوایی و مفهومی نیز دنبال نخواهد شد؛ پیش بینی می کنم قرائت های ناقص و تحریفی از ارتباطات جایگزین مباحث مرتبط به تبلیغ شده و در یک روندی تبدیل به ذهنیت دستگاه‌ها و مراکز تبلیغی شوند در حالی که مراکز تبلیغی می توانند از ظرفیت های دانش ارتباطات برای امر تبلیغ خود استفاده کنند.

وی اظهار داشت: تجربه دانشگاه امام صادق چشم انداز خوبی را برای متولیان و دغدغه مندان تبلیغ دین به بار نمی دهد که از نظر من ناشی از 2 مسأله است: متخصصانی که حوزه ارتباطات را به خوبی فهم کرده و در حوزه تبلیغ و ارتباطات متخصص باشند بسیار کم هستند که همین تعداد کم در مراکز تصمیم‌گیر دیده نمی شوند و صدایی ندارند؛ اولین فارغ التحصیلان امام صادق آقایان دکتر خانمحمدی و شرف الدین هستند که کمتر سراغی از این افراد گرفته می شود.

حجت الاسلام قنبری افزود: در مسأله دوم باید گفت قرائت های ناقص و تحریف شده از ارتباطات پذیرش شده و همین قرائات در حال پیشبرد امر تبلیغ هستند؛ این مباحث مطرح شده که اصلا تبلیغ دین را در بر ندارد بلکه مباحث مرتبط با ارتباطات است. «العلاقات العامه» در عنوان رشته دانشگاه ادیان اشاره شده است و این «علاقات» جایگزین Communicatoin شده است که قابل تأمل است؛ اگر همه امور به کمک دانشی که متولی تبلیغ دین هست بیاید، ممکن است همه مباحث را کنار بگذاریم اما در ابتدا باید گفت که مفهوم شناسی‌ها ما را به خطر برده است.

وی با بیان اینکه دانش ارتباطات مبتنی بر تعریفی از ارتباطات شکل گرفته که منظور «ارتباطات بین انسانی» و متفاوت با تبلیغ دین است، اظهار داشت: ارتباطات میان انسانی در تبلیغ دین بسیار با این نگاه تفاوت دارد و بعضی پیشنهاد می کنند مدلی که در کتاب مفاتیح الحیات هست را به دانش ارتباطات الصاق کنیم. اما حرف من این است که همان یک خط تعریف از دانش ارتباطات تکامل یافته و امروز به هوش مصنوعی رسیده است؛ مفهوم شناسی هایی که در ارتباطات وجود دارد برای تبلیغ دین ما را به خطا برده است؛ دانش ارتباطات در خروجی عملیاتی اش مخابره حوادث غزه است که تلاش در فریب مخاطب دارد اما در تبلیغ یک شبکه مفهومی ورود دارد که ناظر به نیاز مخاطب است. خداوند چون نیاز انسان را می داند اصرار دارد انسان را اقناع کند و اگر انسان اقناع نشد تکلیف برداشته نمی شود.

این مدرس دانشگاه در پیشنهادی تصریح کرد: در این اتاق فکری که در خصوص ارتباطات و تبلیغ هم اندیشی صورت گیرد و مراکزی که طلاب را جذب می کنند باید در ساختار رسمی حوزه قدرتی پیدا کند؛ پیش بینی می کنم کمتر از 20 سال دیگر دین به همین معنای ارتباطات توسط حوزویان برداشت می شود.

تبلیغ، یکی از کارکردهای ارتباطات است

سعید امیرکاوه مدیر گروه سابق رشته ارتباطات دانشکده دین و رسانه حضوردر این جلسه را مایه شعف دانست و افزود: دکتر علیرضا دهقان می نویسد که مانده ام ارتباطات دانش است یا هنر و یا فن؛ به نظر می رسد که به دانش تقلیل پیدا کرده است؛ البته پیشنهاد می کنم بر اساس دیدگاه کارکردگرایان بررسی کنیم.

وی ادامه داد: نظریه های کارکرد پیام های ارتباطی یکی از مهم ترین نظریات است؛ و بر اساس نیازهای لازم ساختارها، هنرها، فنون و دانش لازم شکل می گیرد و در آن جامعه شناسی پدیده های ارتباطی را تبعیت می کنند؛ پیشنهاد می کنم بنای کارکردگرایان را بپذیریم و بدانیم که یکی از مهم ترین کارکردهای ارتباطات تبلیغ است و ما طلاب همگی وظیفه تبلیغ را داریم؛ از آقای برته و دوستان حوزه درخواست داریم نیازهای تبلیغی را به انجمن بدهند که بر اساس آن نظریه، شیوه و پارادایم مطرح کنیم.

امیر کاوه با بیان اینکه تا کنون کتب دیگران را ترجمه کردیم و خواستیم کارکردهای خود را بر اساس ساختار آن ها شکل بدهیم، بیان داشت: با این روند نتیجه درستی در نیامده است؛ لازم است نیازهای حوزه تبلیغ مطرح شود و عده ای نیز مکلف نظریه پردازی شوند؛ موجب زشتی است که دانشگاه ادیان نظریه های وستلی و نیوکامب را بگوید و یا اینکه ما در دین و رسانه نظریات دیگران را بگوییم؛ نیازها در جامعه روزبه روز گسترش پیدا می کند و دوستان همت کنند تئوری مرتبط مطرح شود و چه خوب است این تئوری از آیات قرآن باشد.

توجه به تبلیغ دینی و ارتباطات در پایان نامه های دانشکده دین و رسانه

سیدعلی محمد رضوی مدیر گروه ارتباطات دانشکده دین و رسانه پس از خوش آمد به حاضران اظهار داشت: مباحث متنوعی مطرح شد که از سؤالات ابتدایی حجت الاسلام نهاوندی فاصله گرفته شد؛ در خصوص دانش ارتباطات و حوزه دینی باید بگویم پس از گذشت این همه سال از انقلاب اسلامی هنوز نتوانستیم تولیدکننده محتوای جدی در حوزه ارتباطات باشیم؛ نگاه ما به دانش ارتباطات تاکنون، نگاهی ابزاری بوده است تا اینکه بخواهیم در راستای استفاده در حوزه دین، صدور انقلاب و مسائل فرهنگی و میان فرهنگی بهره بگیریم؛ دلیل اصلی این نگاه های تک بعدی این است که غربی ها این نظریات را تولید کرده اند.

وی افزود: با احترامی که به دانشگاه امام صادق دارم باید بپرسم خودمان چکار کرده ایم؟ این دانشگاه بزرگ داعیه اسلامی سازی علوم را در دانش ارتباطات هم دنبال کرد و به مسائلی پرداخت که از هدف اصلی دور شد و ما که در داخل کشور باید در این خصوص تغذیه می شدیم اما بهره ای نبردیم؛ نگاه به حوزه فرهنگ و ارتباطات اسلامی در دانشکده دین و رسانه در موضوعات پایان‌نامه بیشترین توجه به مباحث تبلیغ دینی و دانش اسلامی دارد؛ می توانیم ادعا کنیم در هیچ مرکز آموزشی و پژوهشی تعداد آثار مرتبط با حوزه ارتباطات و دین و آموزه های اسلامی به اندازه موضوعات کارشده در این دانشکده نیست.

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب با بیان اینکه تاکنون نتوانستیم به صورت ساختارمند نظریه و مکتب معرفی کنیم، اظهار داشت: در حالی که مکتب فرانکفورت با یک مقاله در خصوص صنعت فرهنگ پیش رفت؛ نمی گویم که به سمت تولید مکتب برویم بلکه بهتر است که یک لُجنه را شکل دهیم و مباحث ارتباطات و تبلیغ را به صورت نظام‌مند دنبال کرده و پیوستگی را به همراه داشته باشد.

وی با بیان اینکه طرح فرهنگ و ارتباطات اسلامی با تأکید بر روی حوزه های نظری را در دانشکده دین و رسانه ایجاد کرده بر روی سنت های کریک تأکید داشتیم، ادامه داد: انتقاد داریم که اساتید و دوستان کمک نکردند؛ توقع داشتیم و تلاش کردیم که دوستان با رویکرد انتقادی از دل مبانی اسلامی مباحث را دنبال کنند و تا جایی پیش رفت اما با اینکه دکتر پارسانیا را آورده و حدود 7 سنت را پیگیری کردیم اما همدلی لازم را ندیدیم؛ باید با همدلی بر روی محتوا تمرکز کنیم و لازم است که مباحث انتقادی درون گروهی را کنار گذاشته و به مباحث عملیاتی بپردازیم.

رضوی در پایان خاطرنشان کرد: نگاه ابتر به ارتباطات برای به کارگیری در حوزه دینی خود، کمکی به ما نمی کند؛ باید بتوانیم به صورت مداوم در این عرصه تمرکز کنیم و به دنبال مسأله شناسی و تولید محتوا باشیم.

اتصال بین پژوهشگاه ها و دانشگاه های برقرار نشده است

حجت الاسلام حسنی سعدی معاون آموزش دانشکده دین و رسانه بیان داشت: یکی از نقاط مهم اتصال بین مراکز پژوهشی و انجمن‌ها با دانشگاه‌ها این است که در مسأله‌یابی و موضوع یابی به مراکز آموزشی کمک کنند؛ دانشگاه ها درگیر مسائل آموزشی می شوند و از مسائل جامعه باز می مانند؛ اتصال بین پژوهشگاه ها و دانشگاه ها اتفاق نیافتاده است در حالی که پژوهشگاه ها بهتر می توانند موضوع یابی و مسأله یابی کنند و در نهایت می توانند پایان نامه های دانشگاهی را به مسائل روز سوق دهند.

وی ادامه داد: برای یافتن مسائل و موضوعات بروز و ارجاع آن به مراکز آموزشی به برگزاری رویدادها احتیاج داریم که اعلام و فراخوانی صورت گیرد و چند نفر راهنما حضور پیدا کرده و دسته بندی شوند و زیر نظر این منتورها مسأله‌یابی و موضوع یابی انجام شود و مسائل را بر مبنای نظریه ها استخراج کنند.

این مدرس دانشگاه اظهار داشت: یکی از بهترین محافل محک خوردن نظریه در پایان نامه ها است؛ وقتی دانشجویان قرار است در فصل چهارم که فصل یافته ها است، بر اساس نظریه نتیجه را ارائه دهند به خوبی معلوم می شود که فلان نظریه تا چه حد عملیاتی است. نظریات در عرصه کارهای تحقیقی و پایان نامه ها محک خوبی می خورد.

وی در پاسخ به نصیری اظهار داشت: دانشکده و مرکز پژوهش ها جزئی از سازمان صداسیما هستند که اگر سازمان صداوسیما را ارزیابی کنند، دقیق نیست در حالی که مراکز علمی بیرون از سازمان بهتر می توانند ارزیابی کنند؛ ارتباطات مراکز پژوهشی با سازمان به خوبی رخ نداده اما دانشگاه صداوسیما و مرکز پژوهش های اسلامی می توانند ارتباط مراکز پژوهشی با سازمان صداوسیما را ایجاد کنند.

حجت الاسلام حسنی سعدی به همراه عیسی زارعی معاون پژوهش دانشکده دین و رسانه توضیحاتی در خصوص همایش دین، فرهنگ و رسانه های نوین را ارائه کردند و تقاضای خود را در خصوص همکاری و ایجاد پیش نشست های علمی به حاضرین ارائه دادند.

«معارف ارتباطی اسلام»؛ نقطه مطلوب ورود دینی به دانش ارتباطات

حجت الاسلام برته رئیس دبیرخانه انجمن های علمی حوزه های علمیه پس از تشکر از میزبانی دکتر اکبری و حضور اعضای انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ حوزه علمیه، اظهار داشت: بعضی چیزها را آماده کردم اما به علتی نمی گویم؛ واقعیت امر این است که با چالش «نگاه انضمامی به خرد دینی در اسلامی سازی دانشها، علوم، هنر و....» روبرو هستیم. در جلسه ای گروهی از اساتید دانشگاه های بغداد خدمت آیت الله جوادی آملی رسیدند و یکی از اساتید به این عالم اعتراض کرد که چرا عقل را مقدم بر وحی کرده اید که آیت الله جوادی در پاسخ گفت: «ما عقل را مقدم بر وحی نمی دانیم بلکه مقدمه عقل می دانیم.»

وی ادامه داد: ما با قرائت «خرد منحل در وحی و وحی منحل در خرد» سراغ دین نرفته ایم؛ بنده به مدت 10 سال  در واحد برنامه ریزی درسی وزارت علوم بوده ام و یکی از مشکلات ما این بود که دانشگاه های حوزوی و حوزه های دانشگاهی رشته هایی را با پسوند اسلامی پیشنهاد می دادند که حدود 20 واحد معارف اسلامی در کنار مواد درسی روتین همان رشته در جای دیگر، را داشت؛ نمی دانم این خوب است یا بد اما چیزی که مطلوب است معارف اسلامی و اقتصاد نیست بلکه معارف اقتصادی اسلام است، نه اینکه به صورت انضمامی بپردازیم. در خصوص رشته ارتباطات نیز همین است که نظر مترقی «معارف ارتباطی اسلام» مطرح شود.

سخنگوی حوزه علمیه با بیان اینکه باید قبول کنیم که حقیقت انسان توجه آن است و انسان چیزی غیر از توجه نیست، بیان داشت: در هستی شناسی انسان و انسان شناسی فلسفی وجه ممیزه انسان با سایر موجودات این است که با حسن توجهش انسان‌تر و با نقصان توجه از انسانیت دور می شود؛ توجه انسان فعل نفس نیست بلکه حقیقت نفس است. فردی از شهید مطهری پرسیده بود که می خواهم کسی حقیقت برزخی من را به من نشان دهد که آن عالم بزرگوار پاسخ داد ببین به چه چیزی علاقه داری و توجه می کنی؟

با کارکردگرایی هم نمی توان نسبت بین ارتباطات و تبلیغ را فهمید

حجت الاسلام برته ابراز داشت: «توجه» ما همه هویت ما را تا ابدیت می سازد و می توانیم بگوییم ارتباطی که برقرار می شود بازآفرینی نفس است؛ وقتی یک خمیری را شکل می دهیم و مثلث یا مربع می کنیم، آن دایره نه عین خمیر است نه ذات آن؛ توجه با انسان چنین کاری می کند. «توجه» در دنیای معاصر دچار اختلال شده و به سرقت رفته است؛ دانش ارتباطات به خدمت گرفته شده تا ابزارهایی را بیافریند تا بدون پرداخت هزینه‌ی جلب توجه، توجهات را سرقت کند و از انسان، انسان دیگری بسازد. در این زیست بوم اختلال شکل گرفته است. در مصاحبه هایی که با بازداشتی های سال گذشته داشتیم فهمیدیم که با قشری مواجه هستیم که توجه زیادی به مسائلی داشتند و این مسائل ابزار تعامل و تفاهم با آن ها را از ما گرفته است و در حال حاضر ابزار تفاهم با این قشر را نداریم. آدم، در عالم غفلت همه توجه خود را می تواند واگزار کند.

وی پاسخ به پرسش «ارتباطات و نسبت تبلیغ با آن چه حقیقتی است؟» را بسیار دشوار دانست و تأکید کرد: به یک دانش تفاهم شده در خصوص ارتباطات و همچنین در خصوص دین متفق نیستیم؛ خدمت استادی که توصیه به کارکردگرایی داشت باید عرض کنم: ویلیام جیمز بزرگترین کارکردگرای دنیای معاصر است که می گوید نه در مقوله ارتباطات و نه در مقوله دین تعریف مشخصی نداریم؛ چون مبانی نظری لازم را نداریم فرایند (تبدیل توجه به خودآگاهی، تبدیل خودآگاهی به گرایش، تبدیل گرایش به توانش و اقدام در مرحله عمل) را نمی توانیم طی کنیم. فرایند مذکور عرصه مداخله ما است و مباحث ما برای این است که فرد در موقعیت تصمیم گیری تصمیم خاصی را انجام دهد.

ارتباطات از نظر اسلام باید انسان ساز باشد، نه غفلت آفرین

رئیس دبیرخانه انجمن های علمی حوزه علمیه با بیان اینکه باید در دانش ارتباطات به الگویی برسیم که مداخله ما از جنس مداخله انسان سازانه باشد نه غفلت آفرین، تأکید کرد: قرار نیست انسان را مسحور کنیم بلکه با خرد آن کار داریم. اولین عمل ما این است که بفهمیم دانش ارتباطات چگونه می تواند این متغیرهای مزاحمی را که در زیست بوم انسانیِ ایجادِ توجه، نقش آفرین هستند، حذف کند؛ متغیرهایی هستند که سیگنال های ارتباطی انسان را دچار اختلال کرده و باید پاسخ دهیم چگونه می توان این ها را حذف کرد.

وی ادامه داد: در مرحله دوم نیز باید پاسخ دهیم چگونه می توانیم: زمینه مناسب، زمانه مناسب و پیام مناسب را برای انتقال دین ایجاد کنیم؛ با چه ابزار، محتوا، پیام و در چه سنی باید این انتقال صورت بگیرد. واقعیت امر این است که نظام انتقال پیام ما مانند نظام تعلیم و تربیت و رسانه ها در خدمت فاهمه ما از انسان متدین نیست؛ بزرگ ترین اتفاقی که برای انسانِ در بسترِ تکاملِ رو به ابدیت، می افتد بلوغ است زیرا مخاطب امر مولا قرار می گیرد. اگر این چالش مهم ترین مسأله و چالش رشد او به سمت ابدیت است، نظام تعلیم و تربیت ما به دختر 9 ساله در خصوص بلوغ او چه می گوید؟ تقریبا هیچ. در تنظیم رابطه او با مولای خود ساختن خود و جهان پیرامون چه می گوید؟ تقریبا هیچ.

«طرح تحول تبلیغ» در حوزه های علمیه در حال آماده سازی است

حجت الاسلام برته با بیان اینکه همه عزیزانی که دور این میز جمع شدند متهمین ردیف اول هستند، افزود: همه حضار در این مسأله باید سیاست گذاری کرده و تقنین و ریل گذاری کنند و الگو و ابزار بسازند؛ نه اینکه هیچ کار نکرده باشیم بلکه همه ما اذعان داریم که آنچه انجام داده ایم کافی نیست. رهبری معظم در سخنرانی خود با اعضای کنگره علامه طباطبایی توضیح دادند که منظورشان از کانون های تبلیغی چه بود و مثال زدند که چرا «اصول فلسفه و روش رئالیسم» می تواند یک الگو باشد و چرا علامه طباطبایی می تواند به نهاد تبدیل شود؛ رهبری انتظار دارد که افراد صاحب دغدغه از علامه طباطبایی یک نهاد و نظام واره بسازند که دروندادش انسان های علاقه مند و بروندادش شهید مطهری بشود.

وی با بیان اینکه طرح تحول تبلیغ را آماده کرده و بالای 30 جلسه با نخبگان گرفته شده است، اظهار داشت: خواستار هستم که انجمن علمی ارتباطات و تبلیغ در این مسأله سهامداری کنند و سند آماده شده را یکبار ببینند و نظر خود را اعلام کنند. پیشنهاد بنده در این جلسه به عنوان جمع بندی این است: از دکتر اکبری تقاضا داریم که پیشنهادها را به صورت نهادی ثبت کنند و به صورت نهادی توزیع کنند؛ گاهی پیشنهاد یک نهاد را نهادی دیگر می تواند انجام دهد. یک نگاشت نهادی برای محصولاتی که در این جلسه اتفاق افتاد را مرقوم کنید.

حجت الاسلام برته در ادامه بیان داشت: پس از آن باید در یک اندیشکده و لجنه ای این موارد، تحلیل کارشناسانه شود و اولویت هایش تحلیل و استخراج شود. در مواردی مبانی نظری داریم که باید تفاهم شود و اگر نداریم ایجاد شود. انجمن تبلیغ و ارتباطات باید برای خودش شأن اندیشکده ای در حل این مسأله قائل باشد. انجمن باید از اعضای حقیقی و افتخاری برای عضویت در شأن اندیشکده ای آن، دعوت کند و سپس نمایندگان دستگاه های مرتبط را جمع کرده و پس از کارشناسی، دانش را به راهبرد، تقنین و سیاست تبدیل کند که به حوزه های علمیه و مراکزی مانند دفتر تبلیغات و سازمان تبلیغات ارائه دهد؛ لازم است پس از آن فرایندنگاری شود که یکی از پیشنهادها رویداد ها است که لازم است به طرح های عملیاتی برسیم.