فراز و فرود حزب توده

این یادداشت که تلاش دارد نگاهی اجمالی و گذرا به حزب توده داشته باشد یکی از منشورات مجموعه یادداشت‌های " دانستنی‌هایی تاریخ" است . سعی ما در این سلسله یادداشت ها بر آن است که بعد از فهم پرسش­های تاریخی جامعه ایران از طریق برخی از روش ها علمی، پاسخ هایی دائره المعارفی و دانش نامه­ای به مجموعه­ای از پرسش های دارای موضوع واحد داشته باشیم.

تاریخچه مارکسیسم در ایران و زمینه های شکل گیری حزب توده

زمانی که به واقعیت اجتماعی ایران معاصر از آغاز عصر مشروطه نظر می­کنیم و تاریخی را که بر این ملت گذشته را رقم می­زنیم خواه ناخواه با پدیده مارکسیسم در ایران مواجه خواهیم شد. برخی از محققین تاریخ مارکسیسم در ایران، تحلیل انجمن­های غیبی یا همان سوسیال دموکرات­های عصر مشروطه را اولین گام در شناخت مارکسیسم در ایران قرار می­دهند. انجمن های سوسیال دموکرات اولین سازمان­ها و تشکیلات توده محور دارای اندیشه‌­های انقلابی در ایران هستند. این سازمان­ها در سه شهر تهران، تبریز و رشت فعال بودند. البته این انجمن­ها به معنای دقیق کلمه مارکسیست محسوب نمی­شوند.

سوسیال دموکرات­های مشروطه خواه بعد از واقعه به توب بستن مجلس و تشکیل مجلس دوم به تدریج حزب اجتماعیون – عامیون را شکل دادند. این حزب فعالیت های زیادی در فضای سیاسی و تقنینی ایران داشته است. تاثیریات این حزب تنها به داخل ایران محدود نمی­شود چه اینکه در اثر اتحاد بخشی از اعضا خارجی این حزب با کارگران صنعت نفت باکو در سال 1917 در محله صابونچی باکو، حزب عدالت سامان یافت. این جزب اهدافی چون ایجاد وحدت و یگانگی میان کارگران ایرانی، کمک به پیشبرد انقلاب روسیه و برافراشتن پرچم جنبش ازادی ملی در ایران را دنبال می­کرد.

از همین رو اعضا این حزب همواره تلاش داستند که با جنبش های داخلی ایران پیوند برقرار کنند به طور مثال در ماجرای جنبش جنگل و میرزا کوچک خان، اسد الله غفار زاده نخستین دبیر حزب عدالت به همراه 17 نفر دیگر برای برقراری ارتباط با جنبش جنگل حرکت کردند که موفق به این کار نشدند و غفار زاده در خیابان های گیلان شناسایی و کشته شد.

بعدها به منظور شکل گیری رهبری واحد برای جنبش های کارگری ، حزب عدالت،  حزب همت و شاخه باکویی حزب کمونیست روسیه ادغام شدند. اما پس  از ورود ارتش سرخ به گیلان و تشکیل حکومت جمهوری در گیلان، شعبه های حزب عدالت هم در گیلان امکان فعالیت علنی پیدا کردند و به نوعی حزب دوباره به صورت مستقل احیا شد. در نهایت در نخستین کنگره حزب عدالت در انزلی که با مشارکت اعضای داخلی و خارجی ضورت گرفت نام حزب عدالت به حزب کمونیست ایران تغییر یافت.

در سال 1306  کنگره دوم حزب کمونیست تحت تاثیر اوج گرفتن اندیشه های مارکسیستی برگزار شد در این کنگره مساله انقلاب ملی و لزوم سرنگونی فوری نظام پادشاهی مطرح شد.مباحثی که در اقدامات عملی حزب تاثیر گزار بود و درنهایت به تصویب قانون مجازات مقدمین بر علیه امنیت و استقلال مملکت در سال 1310 منجر شد. قانونی که فعالیت حزب کمونیست در ایران را ممنوع می­کرد.

یکی از حوادث مهم در سالهای میان ممنوعیت فعالیت حزب کمونیست در ایران تا شکل گیری حزب توده در سال 1320، لو رفتن53 نفر از فعالین علیه حکومت پهلوی بود که از آن جمله می­توان به عبدالصمد کامبخش رئیس شاخه تبلیغی، ایرج اسکندری برادر زاده سلیمان اسکندری و دبیر حزب توده در سال های منتهی به انقلاب اسلامی و انور خامه ای اشاره کرد  در این میان اعضا حزب کمونیست تنها عزت اله سیامک که رئیس شاخه نظامی بود دستگیر نشد.

بعد از اشغال ایران در سال 1320 مساله ضرورت شکل گیری یک حزب جدید توسط زندانیان سیاسی دوران پهلوی اول مطرح شد. البته همه این دردکشیدگان زندان­های شاه اول پهلوی مارکسیست نبودند. طرح ایده حزب جدید باتوجه به شرایط اجتماعی ایران و ممنوعیت فعالیت های حزب کمونیست به شکل گیری حزب توده منتهی شد که افرادی چون سلیمان اسکندری، احسان طبری و رضا روستا از بنیانگذاران اصلی آن هستند.

ساخت قدرت در کمیته مرکزی

طبق اصول سازمانی مارکسیسم - لنینیسم که در اساسنامه حزب توده منعکس است عالیترین مقام رهبری حزب کنگره است و در فاصله دو کنگره کمیته مرکزی بعنوان نماینده کنگره در رأس سازمان حزبی ایران قرار دارد ،همزمان ارگانی بنام کمیسیون نظارت مرکزی منتخب کنگره و مسئول در برابر کنگره باید بعنوان یک ارگان موازی و نه تابع بر فعالیت های کمیته مرکزی نظارت داشته باشد. در فاصله جلسات کمیته مرکزی، هیأت سیاسی عالیترین مقام رهبری است و ارگانی نیز بنام هیأت دبیران موظف است وظایف جاری و روزمره حزب را هدایت کند. در رأس دستگاه هیأت دبیران، دبیر اول کمیته مرکزی حزب قرار دارد.

 از نظر سیاسی مبانی سازمانی احزاب کمونیست، هیأت دبیران ارگان مافوق هیأت سیاسی محسوب نمی شود و این هیأت سیاسی است که عالیترین مرجع مسئول و مقام رهبری حزب کمونیست در فاصله پلنوم های کمیته مرکزی است و هیأت دبیران باید تابع این ارگان باشد.

البته در واقعیت خارجی هیچ گاه این ساختار تحقق پیدا نکرد چه اینکه اولا کنگره سوم حزب که بعنوان عالیترین مقام رهبری به عملکرد ارگانهای رهبری مشروعیت می بخشد عملاً علیرغم وجود شرایط مناسب هیچگاه تشکیل نشد و لذا کمیته مركزى حزب فاقد مشروعیت اساسنامه ای و ایدئولوژیک بود. ثانیا  كمیسیون نظارت مرکزی بعنوان ارگان منتخب و مسئول در برابر کنگره و موازی کمیته مرکزی تشکیل نشد. سوما  كميته مركزی حزب توده عملاً بعنوان یک نهاد موجودیت نداشت و تنها یک ارگان صوری و تشریفاتی بود. مضاف بر اینها، هیأت سیاسی کمیته مرکزی حزب توده نیز عملاً بعنوان یک نهاد (عالی ترین مقام رهبری در فاصله پلنومهای کمیته مرکزی) موجودیت نداشت جلسات هیأت سیاسی کاملاً تشریفاتی بود و رهبری واقعی حزب توده نه تنها خود را موظف به پاسخگویی و گزارش دهی در برابر هیأت سیاسی نمی دانست بلکه رفتار او با هیأت سیاسی به مثابه یک ارگان زیر دست و متبوع بود. اعضای هیأت سیاسی نیز مانند سایر اعضای کمیته مرکزی نه به اعتبار عضویت در هیأت سیاسی بلکه به اعتبار مسئولیت خود یعنی رابطه آنها با رهبری عملی و واقعی حزب توده مشروعیت داشتند.

ماحصل کلام اینکه در واقعیت عینی همه امورات حزب حول تصمیمات دبیر اول دوران می­کرد.

ادوار حزب توده  

تاریخ حزب توده را می­توان به یک اعتبار به 4 دوره تقسیم کرد. دوره اول از آغاز دوران سلطنت محمدرضا پهلوی تا کودتای 28 مرداد 1332، دوره دوم از این تاریخ تا 1334، دوره سوم از سال 1334 تا پایان حکومت پهلوی دوم و دوره چهارم از سال 1358 تا 1361 است که این حزب منحل می­شود.

دوره اول: حزب توده در اوج

اوج فعالیت های این حزب در دوران پیش از انقلاب اسلامی در سال­های میان 1320 تا 1332 است. این مقطع از زوایه حوادث ملی دورانی است که یک فضای باز سیاسی در ایران وجود دارد. دورانی که رضا شاه رفته است و محمد رضا شاه هنوز هیمنه سیاسی خود را تثبیت نکرده است . از لحاظ شرایط بین المللی نیز این دوران تقریبا با وقوع دو جنگ جهانی همزمان است که در نتیجه آن حکومت کومونیستی حاکم بر شوروی به عنوان یک ابرقدرت در صحنه جهانی تثبیت شده و جهان به دو بلوک شرقی و غربی تقسیم شده است.

دراین دوره که در ابتدای سلطنت محمد رضا پهلوی است اقدامات حزب توده را می توان چنین برشمرد 1- حضور 9 تن از نمایندگان این حزب در مجلس از آن جمله فریدون کشاورز وآرداشس آوانسیان 2- عدم حمایت از شورش های مردمی علیه قوام السلطنه در سال 1321، 3- هجمه علیه سید ضیا الدین طباطبایی به عنوان مهره انگلیس، 4- ورود اعضا این حزب در کابینه قوام، 5- مبارزه با سهم خواهی نفت انگلیس در ایران و حمایت از سهم نفت روسیه، 6-  ترور اشخاص سیاسی و در صدر آنها ترور محمد رضا پهلوی

در بخش قابل توجهی از این اقدامات جانبداری این حزب از منافع شوروی به طور واضح مشهود است به طور مثال در ماجرای سهم روسیه از منابع نفتی ایران، این حزب از حق روسیه طرفداری می­کرد یا در ماجرای شورش های مردمی علیه قوام سکوت کرد چون که او متمایل به روسیه بود و برعکس با سید ضیا به خاطر نزدیکی او با رقیب سنتی روسیه یعنی انگلستان به شدت مقابله کرد. همه این موارد حاکی از ارتباط این حزب و شوروی است.

عمده ترین حادثه این دوران ترور شاه در ۱۵ بهمن ۱۳۲۷ یعنی درست هشت ماه پس از تشکیل کنگره دوم بود در این ماجرا ناصر فخر آرا در دانشگاه تهران به سوی شاه تیراندازی کرد. این امر برای غیرقانونی کردن حزب و سرکوب رهبری و کادرهای آن دستاویز غیر مترقبه ای فراهم ساخت از قرار معلوم کیانوری از این جریان اطلاع داشت.

دوره دوم: حزب توده در سراشیبی

 دوره دوم حیات حزب توده که عملا  آغاز دوره انحطاط این حزب در ایران بوده است بعد از کودتای 28 مرداد واقع می­شود. در این زمان بخش وسیعی( حدود هفتصد نفر) از اعضا حزب توده و از آن جمله یزدی ،بهرامی،علوی، عبدالحسین نوشین توسط ساواک شناسایی می­شوند و  تنها دو تن از رهبران اصلی حزب یعنی جودت و کیانوری فرصت می­یابند که از کشور فرار کردند.

در این سال­ها شوروی که حامی اصلی حزب توده محسوب می­شود با شاه بر سرمنافع خود معامله می­کند به طوری که  در 26 مرداد 1334 همزمان با اعدام شش نفر از اعضای اصلی حزب، شاه و همسرش وارد مسکو شدند ( در مجموع 29 نفر اعدام شدند).

دوره سوم: رهبری حزب در دستان نفوذی های ساواک 

دوره سوم را می­توان دوران نفوذ ساواک نامید چه اینکه  از این زمان به بعد افرادی چون متقی که روزبه را به ساواک لو داد و یا قدرت الله نادی (دانش) که با جلب اطمینان رادمنش مسئول تشکیلات تهران شد از طریق ساواک به داخل حزب نفوذ داده می­شوند و تدبیر تشکیلات در داخل کشور را به دست می­گیرند. در این دوران اعضای خارجی حزب نیز  مشغول اثبات برتری مدل لنینی بر مدل مائویی بودند. حزب توده به میزانی در این دوران افول کرد که حتی در جریان قیام 15 خرداد به رهبری امام خمینی نقش منفی ایفا نمود و مانند رژیم شاه این حرکت مردمی را یک عمل ارتجاعی خواند.

یکی از وقایع مهم این دوران شکل گیری جنبش های چریکی چپ در تقابل با رویکردهای حزب توده به عنوان نماینده رسمی مارکسیسم لنینیتسی در ایران است. این جنبش ها با محافظه کار خواندن رهبران حزب توده با الگو برداری از قرائت های مائویی و کوبایی از مارکس به دنبال اقدامات چریکی یا انقلاب های دهقانی بودند.

دوره چهارم: همراهی ظاهری با انقلاب و براندازی نرم

اما بعد از انقلاب اسلامی حزب توده براساس ایده " اقدامات علنی و مخفی" لنین، از یک سو به دنبال نشان دادن همراهی با انقلاب اسلامی بود و از سوی دیگر تلاش داشت تا به صورت مخفی یک براندازی نرم را رقم بزند چه اینکه شعار حزب توده تحقق سوسیالیسم در ایران بود از همین رو اعضای حزب تلاش می­کردند پیش از تثبیت انقلاب اسلامی نیروهای مردمی را جذب کنند. اما با دستگیری کیانوری و احساسن طبری و اعترافات آنها پس از انقلاب اسلامی و کشف خانه های تیمی در سال 1362 و اسناد محرمانه و انبار تسلیحات این حزب وابستگی آنها به شوروی ثابت و استراتژی کودتای این حزب در شرایط عدم توفیق براندازی نرم آشکار شد. با ظهور سستی رهبران حزب تا سر حد نگارش کتاب کژ راهه توسط طبری شیرازه حزب در داخل کشور از هم پاشید و از آن زمان تاکنون در کنار انحلال رسمی آن، هیچ گاه نتوانست در داخل کشور بدنه اجتماعی پیدا کند.

بخش عمده مباحث این نوشته با استفاده از مطالب کتاب "حزب توده از شکل گیری تا فروپاشی" منتشر شده توسط موسسه مطالعات و پژوهش­های سیاسی به رشته تقریر درآمده است. خوانندگانی که به شناخت تفصیلی حزب توده علاقه مند هستند می­توانند به این اثر مراجعه کنند.