شماره پانزدهم دوفصلنامه علمی «پژوهش نامه امامیه» منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، پانزدهمین دوفصلنامه علمی «پژوهش نامه امامیه»صاحب امتیازی دانشگاه ادیان و مذاهب با مدیرمسئولی سیدابوالحسن نواب و سردبیری اسحاق طاهری منتشر شد.

این فصلنامه در 12 مقاله و 307 صفحه منتشر شده و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

شیعیان امامیه به مثابه اهرم تعادل سیاسی در کویت

مرتضی آقامحمدی؛ محمد مسجدجامعی؛ سید ابوالحسن نواب

چکیده: کویت کشوری استثنایی در میان شیخ‌نشین‌ها است و شیعیان اثناعشری‌اش نیز در مقایسه با شیعیان دیگر همسایگان اوضاع و احوال ویژه‌ای دارند. پژوهش حاضر بر مبنای نظریه دولت ضعیف و همچنین با بهره‌گیری از روش توصیفی‌تحلیلی، جایگاه منحصر به فرد شیعیان را در معادلات خاندان حاکم برای حفظ قدرت بررسی می‌کند. پرسش اصلی این پژوهش این است که: حضور شیعیان در کویت، چه تأثیری در بقای خاندان آل‌صباح دارد؟ با توجه به این پرسش، فرضیه پژوهش این است که شیعیان، به‌خصوص پس از سال 1990، نقش اهرم تعادل را دارند و اگر آنها در کویت حضور نداشتند، خاندان آل‌صباح برای حفظ بقایش در مقابل معارضان داخلی و دشمنان خارجی با بحران‌های جدی مواجه می‌شد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که حاکمان کویت با هوشمندی تمام، گاه با نزدیک‌شدن به شیعه و گاه با اظهار خصومت با آنها، از دسته‌بندی‌های اجتماعی کشور بهره می‌گیرند و با ایجاد تقابل بین آنها و سایر بخش‌های جامعه تنش نیروهای معارض با حکومت را کاهش می‌دهند. با این روش آنها توانسته‌اند بحران‌های بزرگی را از سر بگذرانند، گرچه یکپارچگی جامعه را از دست می‌دهند. این پژوهش به درک موقعیت شیعیان در کویت، و اتخاذ رویکرد مناسب در قبال حکومت و شیعیانش کمک می‌کند.

تحلیل محتوای جایگاه اهل بیت (ع) در کتب هدیه‌های آسمان ویژه اهل سنت، و بررسی و نقد آن از منظر جوامع روایی و تفاسیر عامه

علیه رضاداد؛ سیده ملیکا امیری‌نژاد

چکیده: تحقیق حاضر با هدف بررسی تحلیلی جایگاه اهل بیت (ع) در کتاب‌های هدیه‌های آسمان ویژه اهل سنت از منظر جوامع روایی عامه نگاشته شده است. روش مطالعه توصیفی، و از نوع تحلیل محتوای کیفی به شیوه استقرایی است. جامعه آماری، کل 10 کتاب هدیه‌های آسمانی ابتدایی تشیع و اهل سنت است که نمونه آماری با هدف پرداختن به اهل بیت (ع) به صورت هدفمند تعیین شد؛ سپس با مطالعه دقیق اعضای نمونه آماری در کتب تشیع، پنج مضمونِ دایره شمول، ویژگی‌ها، فضایل، سیره و وظایف ما در قبال اهل بیت (ع)، و در کتب اهل سنت، چهار مضمونِ دایره شمول، سیره، فضایل، و وظایف ما در قبال اهل بیت (ع) استخراج شد که هر کدام شامل تعدادی مقوله است و جدول دوبُعدی مضمون- ‌مقوله این پژوهش طراحی شد. نتیجه این پژوهش با توجه به آنچه از تحلیل داده‌ها به دست آمد، نشان می‌دهد جایگاه اهل بیت (ع) در کتب هدیه‌های آسمان اهل سنت به‌درستی تبیین نشده است، با اینکه نکاتی نظیر مصداق اهل بیت (ع) در آیه تطهیر، واقعه کساء، نزول سوره هل أتی و آیه مودت در جوامع روایی اهل سنت تأییدشده و پذیرفته است، از کتاب هدیه‌های آسمان اهل سنت حذف شده است.

اثبات همانندی حضرت محمد (ص) و حضرت علی (ع) در وجوب اطاعت در منابع فریقین

سید محمد مرتضوی؛ امین‌الله شاکری موحد؛ سید حسین سیدموسوی

چکیده: طبق نظر مشهور شیعه، در آیه مباهله علی (ع) نفس حضرت محمد (ص) معرفی شده است؛ لازمه نفسیت این دو این است که علی (ع) در همه صفات و ویژگی‌ها مانند حضرت محمد (ص) باشد. مسئله اصلی در این پژوهش اثبات همانندی پیامبر اکرم (ص) و علی (ع) در شاخصِ وجوب اطاعت است، یعنی همان‌گونه که طبق صریح آیات قرآن، اطاعت از پیامبر (ص) واجب است، اطاعت از علی (ع) نیز، طبق روایاتی که از پیامبر رسیده، همانند اطاعت از ایشان است و وجوب دارد. در این پژوهش به دنبال اثبات این فرضیه‌ایم که نه‌تنها در منابع شیعی برای اثبات همانندی پیامبر (ص) و علی (ع) در وجوب اطاعت ادله‌ای وجود دارد، بلکه در منابع اهل سنت نیز می‌توان وجود این ادله را نشان داد. ادله اثبات این شاخص را می‌توان از این احادیث پیامبر (ص) به دست آورد: «من أطاع علیاً فقد أطاعنی»، «طاعة علی فرض کطاعتی»، «طاعتک طاعتی»، «جری له من الطاعة ما جری لرسول الله»؛ در این پژوهش ضمن بررسی منابع این روایات در منابع فریقین به این نتیجه می‌رسیم که اطاعت از علی (ع) همانند اطاعت از پیامبر (ص) است.

نقش تولا و تبرا در گسترش فرهنگ شیعی در کاشان در دوره قاجار

محمد طاهر یعقوبی؛ یزدان فرخی؛ سید حسن قریشی؛ عباس عصمتی

چکیده: در میان اصول موجود در اسلام دو اصل وجود دارد که از آن به «تولا؛ حب فی الله» و «تبرا؛ بغض فی الله» تعبیر می‌شود. «تولا» و «تبرا» از مسائل اعتقادی دین مبین اسلام است. این واژگان به معنای دوستی با دوستان خدا و دشمنی با دشمنان خداوند است. این اعتقاد و معنا از قرآن سرچشمه می‌گیرد که فرَق مختلف اسلام، از شیعیان تا اهل سنت، آن را تأیید کرده‌اند، هرچند در جزئیات و مصادیق اختلاف ‌نظرهایی وجود دارد. در مذهب تشیع تولا و تبرا مهم‌ترین اصل برای پذیرش امامت است. در دوران و اعصار مختلف تاریخ اسلام، علمای شیعه با توجه به این دو اصل در صدد شناساندن اهل بیت پیامبر (ص) و مقام امامت به افراد جامعه بوده‌اند. در دوران قاجار با حضور کشورهای استعمارگر غربی و ایجاد فرقه‌های ضاله، ضرورتش بیش از پیش احساس می‌شد. از این‌رو، علما به شناساندن بیشتر دین اسلام به مردم جامعه اسلامی مشغول شدند. علمای کاشان از جمله این علما بودند که از تولا و تبرا در گسترش اسلام استفاده کردند. جلوگیری از افول بیشتر باورهای دینی، مقابله با جنگ‌طلبی روس‌ها علیه ایران، مخالفت با دستورها و تصمیمات فاسد و ... از تلاش‌های مهم علمای کاشان در پیشبرد اسلام با کمک این دو اصل بود.

پیوندهای تشیع و ادبیات فارسی در قرن هفتم و هشتم: بررسی نقادانه نشانه‌های تشیع در آثار سعدی و حافظ

سجاد واعظی منفرد

چکیده: در بررسی تاریخ ادبیات فارسی تا پیش از قرن هفتم، اسامی گروهی از بزرگان ادب فارسی همچون کسایی، فردوسی، سنایی، قوامی رازی، ناصرخسرو و ... را در زمره شیعه آل عبا مشاهده می‌کنیم. شیعت حیدر (مرتضی) در قرن هفتم بیشتر می‌شوند و در پی آن پیوندهای مذهب امامیه و ادبیات فارسی در قرن هفتم و هشتم استوار می‌شود. این نوشتار با روش دسته‌بندی، توصیف و تحلیل داده‌ها و سرانجام بررسی ژرفانگر (روش واکاوی‌سنجشی) زمینه‌ها و نشانه‌های تشیع را در سرایندگان پارسی سده‌های هفتم و هشتم می‌کاود، و گرایش‌های امامی سعدی و حافظ را بازمی‌جوید و در خلال واکاوی اندیشه‌های شیعی در ادبیات فارسی آن روزگاران و امعان نظر در سروده‌های سعدی و حافظ، با اقامه سه دلیل در صدد است به برآیند دقیقی برسد. در پایان این بررسی با استشهاد به مصادر متقدم، مبرهن و مدلل می‌شود که سده‌های هفتم و هشتم، نگرندۀ شوقی فراگیر به تشیع در ایران و فارس، و خیزابی بلند در اتصال و اتحاد پیروان آل یاسین با ادب فارسی هستیم. حاصل آنکه، شمار شاعران شیعی یا متشیع رو به افزونی می‌رود. با ثابت‌شدن این حقیقت تاریخی، بازنگری دقیق و موشکافانه‌ای درباره مذهب سعدی و حافظ انجام می‌شود. در فرجام و ختام پژوهش، گرایش‌های شیعی این دو شاعر بزرگ پارسی که از جان، محب آل رسول و فرزندان فاطمه (س) هستند و دست بر دامان رسول و آل او می‌زنند، آشکار می‌شود.

بازشناسی تاریخی سیر تطور معنای اصطلاح «رافضه» در سه سده نخست هجری

حیدر دباغی؛ علی آقانوری؛ نعمت‌الله صفری فروشانی

چکیده: اصطلاح «رافضه» در سده‌های نخستین بسیار به کار رفته است. این عنوان برای شناساندن گروه‌های شیعی در سده نخست بوده و با گذر زمان در سده‌های دوم و سوم فراگیر شده است. درباره این اصطلاح داوری‌های گوناگون، و گاه متضاد، شده است. معنای اصلی این اصطلاح با گذر زمان دچار تطور شده و معانی دیگری به آن افزوده شده است. پرسش اصلی این است که: عنوان «رافضه» در سه سده نخست چه سیر معنایی‌ای داشته و نخستین کاربردش چه بوده است؟ فرضیه اصلی این است که معنای اصلی «رفض»، ناروا‌شمردن خلافت شیخین بوده که رفته‌رفته دچار تطور در معنا و مفهوم شده است. این نوشتار روش‌های توصیفی‌تحلیلی و چندرشته‌ای را به کار برده و از روش‌های گوناگون فرقه‌شناسی، تاریخی، حدیثی و رجالی بهره برده است. کوشیدیم دیدگاه‌های گوناگون را بررسی کنیم و توانایی سنجش میانشان را فراهم آوریم. دستاورد این مقاله این است که رافضه در چارچوب عنوان فرقه‌ای برای بدنامی شیعیان در سده نخست شکل گرفته و در سده‌های پسین گسترش یافته و دستاویزی برای واپس‌زنی آنها بوده است.

بازنمایی شواهد تشیع اعتقادی در نیمه ی اول قرن اول

طاهره اسلامی علی‌آبادی؛ امداد توران؛ محمد غفوری‌نژاد

چکیده: پس از رحلت پیامبر اسلام، انتخاب خلیفه از طریق عده‌ای، انتصاب از طرف خلیفه قبلی و انتخاب از طریق شورا به عنوان سه مبنای نظری برای مشروعیت خلافت خلیفه، نزد بخش چشمگیری از مسلمانان پذیرفته شد. در تمام این دوران، امام علی (ع) و هواداران ایشان مبنای نظری دیگری درباره خلافت داشتند. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی و با مطرح‌کردن شواهد و مستندات تاریخی و روایی در صدد است جریانی به نام «شیعیان اعتقادی» را در میان اصحاب امام علی (ع) نمایان کند و شاخصه‌های فکری آنها درباره مسئله امامت را بازیابد. یافته‌ها نشان می‌دهد در میان اصحاب امام علی (ع)، جریانی مهم و تأثیرگذار وجود داشته که به امامت امام علی (ع) بر اساس وصایت قائل بوده است. از دیگر نتایج پژوهش حاضر نشان‌دادن اصالت تاریخی اندیشه کلامی امامیه در باب امامت و نقد این دیدگاه ابن‌تیمیه است که شیعیان اعتقادی را در تعداد اندکی محدود کرده که امام با آنها مقابله کرده است.

مصارف وقف در عصر ایلخانان با توجه به اوضاع و احوال مذهبی

مسعود یزدی؛ محمدرسول آهنگران؛ حسین رجبی

چکیده: بی‌تردید به دلیل جایگاه والای وقف در تاریخ اسلام، چگونگی بهره‌برداری از اوقاف تا پیش از قرن هفتم هجری تحت تأثیر مذاهب فقهی بوده است. مؤلّفان پژوهش حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی با استناد به گزارش‌ها و داده‌های تاریخی و با تکیه بر مطالعات کتاب‌خانه‌ای، همّ اصلی خود را پاسخ‌گویی به ابهام چگونگی تأثیر اوضاع و احوال سیاسی و مذهبی پس از تهاجم مغولان و در عصر حاکمیت ایلخانان مغول (656-736 ه.ق.) بر اوقاف نهاده‌اند تا از این طریق به تحلیل اِعمال نفوذ مذاهب فقهی در مصارف وقف دست یابند. بر پایه یافته‌های این پژوهش، به میزان نفوذ علمای هر مذهب در طبقه حاکم استنباطات شرعی آنها در مصارف وقف اعمال می‌شد و در راستای تحول سیاست‌های حکّام ایلخانی، برداشت‌های فقهی در موضوعات مختلف در جامعه آن روز موجب توسعه فرهنگ مصارف وقف شد که یکی از ارکان و شرایط شرعی وقف است. از این‌رو می‌توان گفت میزان انطباق آموزه‌های مذاهب فقهی در وقف و چگونگی مصارف اوقاف در دوره محل بحث با نظر به ادیان و مذاهب متعدّد طبقه حاکم، اعم از ایلخانان و وزرا، عمدتاً متأثّر از مذاهب امامیه، شافعی و حنفی بوده است.

بررسی دیدگاه مؤلف تبصرة الإخوان در بیان اکبریت قرآن

زهرا خسروجردی؛ حبیب‌الله عظیمی؛ علی‌رضا باقر

چکیده: حدیث ثقلین بیانگر اعتقاد شیعه به تحریف‌ناپذیری قرآن و عصمت ائمه (ع) است. این حدیث به پیروی از قرآن و عترت توصیه می‌کند. در این زمینه مباحثات و شبهاتی بین علما مطرح بوده است، منازعاتی مثل بحث برتری قرآن یا عترت. ملااسماعیل خواجویی، یکی از دانشمندان بزرگ قرن دوازدهم در دوره صفویه، معاصرِ علمایی همچون صدرای شیرازی، شیخ بهایی و مجلسی بود. او در پاسخ به شبهات واردشده درباره اثبات برتری قرآن بر عترت با توجه به احادیث اکبریت و افضلیت قرآن، کتاب تبصرة الإخوان فی بیان اکبریة القرآن را نوشت. او در این کتاب احادیث ثقلین را که در آن الفاظِ «اکبر»، «اقدم»، «اطول»، «اعظم» «افضل» وجود دارد، بر اساس سندها و روایات بررسی، و اثبات می‌کند که این احادیث با سند معتبر در کتب شیعه وجود دارد و همچنین با قواعد حدیثی (مثل عام و خاص، مطلق و مقید، ناسخ و منسوخ و قواعد ادبی و نحوی) قرآن را در این بحث اکبر و افضل بر عترت می‌داند. تمسک به قرآن و عترت به عنوان برنامه زندگی از شروط لازم برای رسیدن به صراط مستقیم الاهی است که اگر بخواهیم در مسیر انسانیت قدم برداریم باید از آنها پیروی کنیم.

سیر تاریخی کاربست عقل در جعل و کشف احکام از دیدگاه امامیه

محسن فتاحی اردکانی

چکیده: کاربست عقل در دین همواره یکی از مباحث جدّی بوده، به طوری که برخی اساساً منکر کارآیی آن شده‌اند و با مناقشاتشان در صدد خدشه در فهم عقلانی از دین برآمده‌اند و در عین حال در مقام ادعا شأن و جایگاهی برای عقل متصورند، ولی در عمل و در مواجهه با کاربست عقل در قلمرو دین بر نص‌گرایی و اقتصار بر نصوص دینی تکیه کرده‌اند؛ در مقابل، کسانی عقل را به عنوان یکی از منابع تفکر دین در کنار نصوص دینی و ادراکات معنوی قرار داده‌اند. نوشتارِ توصیفی و تحلیلی پیش رو، فارغ از شبهات و مناقشاتی که در زمینه عقل‌گرایی وجود دارد، در صدد تبیین این نکته است که کاربست عقل‌گرایی در حوزه تشریع و معرفت پسینیِ دین، فقط به بُعد معرفت‌شناختی دین مربوط است و کشف و شناخت احکام را عهده‌دار است نه جعل و انشاء را؛ و فقط از این منظر می‌توان سیر تاریخی چنین کاربستی را از عصر پیامبر تاکنون، اثبات و ترسیم کرد. طبعاً تبیین این مسئله تأثیر بسزایی در تبیین شأن و منزلت عقل و استدلال‌های عقلی در مواجهه با نقل خواهد داشت.

تحلیل آرای ابن‌تیمیه درباره امامت و خلافت امام علی (ع)

المان آقام اغلان‌اف؛ علی‌رضا میرزایی؛ محمدباقر قیومی

چکیده: خلافت علی (ع) بعد از عثمان، محل اتفاق مسلمانان است و علی (ع) تنها خلیفه‌ای است که مردم برای بیعت‌کردن به خانه‌اش هجوم بردند و اصرار کردند که با او بیعت کنند. ابن‌تیمیه، مانند دیگر اندیشمندان، به حوادث دوران خلافت علی (ع) توجه کرده و اصل خلافت حضرت را پذیرفته است. اما درباره حوادث دوران خلافت ایشان دیدگاه‌های متفاوتی را مطرح کرده است که نیاز به بررسی دارد. از باب نمونه، انعقاد خلافت آن حضرت را به دلیل همراهی اهل شوکت و تعدادی از امت درست دانسته اما سپس دچار تردید شده است. وی جنگ‌های رخ‌داده میان علی (ع) و مخالفان را از باب تلاش شخصی برای تثبیت حکومت دانسته است. در حالی که در سیره و گفتار علی (ع) و نیز در منابع تاریخی به تلاش آن حضرت برای تثبیت نظام خلافت به قصد اقامه دین پس از پیامبر (ص) اشاره شده و گزارش‌های تاریخی نیز برخلاف دیدگاه‌های وی است. در این نوشتار که با استفاده از روش کتاب‌خانه‌ای و با مراجعه به آثار ابن‌تیمیه گرد آمده، کوشیده‌ایم آرای کلامی و تاریخی ابن‌تیمیه را تجزیه و تحلیل کنیم. می‌توان گفت مبانی ابن‌تیمیه در این باب کاستی‌های روشنی دارد.

بررسی اندیشه توحید افعالی و سیر تطور آن در میان دانشمندان شیعه امامیه

حمید مدرسی

چکیده: اندیشه توحید افعالی در میان دانشمندان شیعه یکسان نبوده است. علمای شیعه در قرون میانی در مسئله خلق افعال انسان، که مهم‌ترین رکن توحید افعالی به شمار می‌رود، با معتزله همفکر بودند و هر دو گروه، افعال انسان را از حیطه خالقیت الاهی جدا می‌دانستند. از این حیث در مقابل اشاعره قرار داشتند، زیرا آنها افعال انسان را مخلوق مستقیم خدا به شمار می‌آوردند. این اندیشه در شیعه تا دوره متأخران ادامه داشت، تا اینکه دیدگاه‌های فلسفی و عرفانی صدرالدین شیرازی رواج چشمگیری در عالم تشیع یافت و بسیاری از اندیشه‌های کلامی شیعه، رنگ فلسفی و عرفانی به خود گرفت. توحید افعالی نیز یکی از این اندیشه‌ها بود که در شیعه امامیه کاملاً دگرگون شد و نفی خلق افعال انسان جای خود را به مخلوقیت افعال انسان داد. از این‌رو اندیشه توحید افعالی به گونه‌ای که در میان معاصران رواج دارد نزد متقدمان و متأخران شیعه امامیه پذیرفته نبوده است.

علاقه مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره دوفصلنامه علمی «پژوهش نامه امامیه» می توانند به نشانی  ایران - قم - پردیسان - دفتر نشریات دانشگاه ادیان و مذاهب با شماره تلفن: 02532802610 یا به نشانی اینترنتی این فصلنامه به آدرس http://imamiya.urd.ac.ir/  مراجعه کنند یا تماس بگیرند.