کتاب «گفتمان‌های دینی؛ شیوه‌ها و ابزارها» به بازار نشر رسید
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، کتاب «گفتمان‌های دینی؛ شیوه‌ها و ابزارها» با تدوین محمد شبدینی پاشاکی، محمود سرافراز و علی کریمی خوشحال از سوی پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق علیه السلام با همکاری انتشارات زمرم هدایت تدوین و منتشر شد.
در بخشی از درآمد این کتاب می خوانیم: یکی از نیازهای جدی و مهم جامعه امروز، گفتمان‌سازی در حوزه‌های گوناگون فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و مذهبی است. درصد موفقیت اجرا و نتیجه‌گیری از هر برنامه و طرح و سیاست مهمی در جامعه، به مشارکت و همراهی آحاد جامعه بستگی دارد.
بدین منظور و با توجه به نقش مدیران و مسؤولان و دست‌اندرکاران اداره جامعه باید مسؤولان و مدیران منش گفتاری و رفتاری و اقدامات ویژه و متناسبی را درپیش بگیرند تا موضوع مورد نظر در جامعه اسلامی به عنوان دغدغه اصلی افراد جامعه قرار گیرد و نقش و وظیفه خود را در قبال آن به خوبی بشناساند و بدان عمل کنند.
به عبارت دیگر برای فهم و اقناع فکری عمومی در تمام سطوح از چرایی یک مقوله و به تبع آن؛ قبول قلبی و احساس مسؤولیت و تکلیف برای تحقق هرچه سریع‌تر آن، باید اقداماتی صورت گیرد. به مجموعه این گفتارها و رفتارها در اصلاح امروزی، گفتمان‌سازی می‌گویند.
گفتمان‌سازی حلقه گم شده مدیریت فکری و فرهنگی انقلاب است و جایگاهی رفیع در تمدن‌سازی اسلامی دارد. بر اساس فرمایش رهبر معظم انقلاب: «گفتمان یک جامعه مثل هواست؛ همه تنفسش می‌کنند؛ چه بدانند، چه ندانند؛ چه بخواهند، چه نخواهند؛ باید این گفتمان‌سازی انجام گیرد.»
گفتمان‌سازی به معنای فراگیر کردن و عمومیت بخشیدن به یک مفهوم، معرفت و اندیشه در بین مخاطبان است؛ به گونه‌ای که به سبب فضای فکری به وجود آمده، همه در آن فضا می‌اندیشند، پیرامون آن با یکدیگر حرف می‌زنند و تبادل گفتار و معنا می‌کنند، جهت می‌گیرند، به آن معتقد می‌شوند و طبق آن رفتار، و نسبت به آن مطالبه‌گری می‌کنند، و سبب تولید و توسعه دانش‌ها می‌شوند. از این رو پرداختن به مسأله گفتمان‌سازی، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است.
پس از احساس نیاز به گفتمان‌سازی، چگونگی شیوه‌ها و تبیین روش‌ها و ابزارهای گفتمان‌سازی، اهمیت به سزایی دارد. در این زمینه بهترین الگو و اسلوب، رجوع به آموزه‌های دینی، یعنی قرآن کریم، سیره و روایات معصومان علیهم اسلام است؛ به این معنا که آموزه‌های دینی و اسلامی چه روش‌ها؛ شیوه‌ها و ابزارهایی را برای گفتمان‌سازی تبیین و تدوین نشده است.
درباره انواع و اقسام گفتمان در حوزه‌های گوناکون کتاب و مقاله بسیاری نوشته شده، اما بررسی اجمالی منابع نشان می‌دهد تا به حال پژوهشی جامعه که به گفتمان‌سازی در آموزه‌های دینی بپردازد، انجام نگرفته است.
در برخی کتاب‌ها، مقالات، پایان‌نامه‌ها و پژوهش‌های تحقیقات، به صورت محدود و گذرا و البته مجزا به مباحثی اشاره است؛ اما آنچه در این کتاب را از سایر کارهای انجام گرفته در این حوزه ممتاز می‌سازد این است که شیوه‌ها و روش‌های گفتمان‌سازی بر اساس آموزه‌های دینی مورد بررسی و تحلیل قرار می‌گیرد.
بر اساس این گزارش، این کتاب در پنج فصل ارائه شده است:»فصل نخست: کلیات و مفاهیم»، «فصل دوم: مبانی گفتمان‌ساز»، «فصل سوم: گفتمان اعتقادی»، «فصل چهارم: گفتمان اجتماعی» و «فصل پنجم: گفتمان سیاسی.»
در فصل اول این کتاب به تعریف مفاهیم «گفتمان»، «گفتمان‌سازی»، «مبانی» «شیوه» و «ابزار» پرداخته شده و همچنین موضوع «منظور از گفتمان‌سازی بر اساس آموزه‌های دینی» بررسی شده است.
در فصل دوم این نوشتار عناوینی همچون: «مبانی گفتمان‌سازی»، «مؤلفه‌های گفتمان‌سازی»؛ «اصول و الزامات گفتمان‌سازی»، «طراحی و برنامه‌ریزی»، «مقابله با گفتمان‌های معارض»، «استفاده از ابزازهای مختلف فرهنگ‌سازی» مورد کنکاش قرار گرفته است.
«گفتمان ولایت»، «گفتمان معاد باوری»، «گفتمان تکلیف‌گرایی»، «گفتمان انتظار» از جمله مطالبی است که در «فصل سوم: گفتمان اعتقادی» بررسی شده است.
در «فصل چهارم: گفتمان اجتماعی»، به موضوعاتی همانند: «گفتمان امر به معروف و نهی منکر»، «گفتمان عدالت» و «گفتمان علم‌آموزی» اشاره شده است.
«گفتمان دشمن شناسی»، «گفتمان مقاومت»، «گفتمان جهاد از جمله گفتمان‌هایی است که در «فصل پنچم: گفتمان سیاسی» مورد کنکاش قرار گرفته است.
در قستمی از مقدمه فصل سوم این کتاب می‌خوانیم:
اساسی‌ترین مسأله پس از تولید اندیشه و معرفت و تبیین چیستی آن؛ چگونگی رساندن آن اندیشه و معرفت به جامعه هدف و تبدیل آن به باور عمومی و در نتیجه رفتار عمومی است، که از آن در اسلام به بلاغ مبین تعبیر می‌شود. تمام انبیا و رسولان الهی بدین منظور برای بشر فرستاده شده‌اند در راستای هدایت بشر و رساندن آنها به سعادت حقیقی، احکام و دستورهای خداوند را به مردم ابلاغ کنند و وظیفه‌ای جزء این نداشتند.
به فرایند برنامه‌ریزی شده و هدفمند که مفهوم، معرفت و اندیشه‌ای را به مخاطبان انتقال می‌دهد و در بین آنان به گونه‌ای عمومیت می‌بخشد و فراگیر می‌کند که به سبب فضای فکری به وجود آمده، همه در آن فضا می اندیشند، پیرامون آن با یکدیگر سخن می‌گویند و تبادل گفتار و معنا می کنند، جهت گیری می‌کنند، سبب تولید و توسعه دانش‌ها می‌شوند، گفتمان‌سازی می‌گویند.
بر این اساس، گفتمان‌سازی حلقه گم شده مدیریت فکری و فرهنگی به شمار می‌رود و جایگاهی والا در تمدن اسلامی دارد و مهم ترین بخش طراحی برای یک نهاد است.
آنچه در فرایند گفتمان‌سازی به عنوان نگرش تربیتی ـ محیطی از اهمیت به‌سزایی برخوردار است، شیوه‌ها و ابزارهایی است که به کارگیری خواهد شد. به کارگیری شیوه‌ها و ابزاری مناسب برای گفتمان‌سازی، موجب شکل‌گیری صحیح گفتمان و استفاده بهینه از گفتمان به موجود آمده می‌شود.
دین مبین اسلام با توجه به مبانی معرفت شناسی و هستی‌شناسی ویژه‌ای که دارد، در اندبشه‌ها معرفت‌ها و در هدف والاترین و کامل‌ترین آنها را جلوی چشمان بشریت قرار داده است و در تبدیل آن اندیشه‌ها به باور دغدغه عمومی که در نهایت به رفتار عمومی بینجامد، بهترین و دقیق‌ترین شیوه‌ها و ابزارها را ارائه می‌دهد و در این مسیر هر شیوه و ابزاری را برنمی‌تاید. بر این اساس، تبیین شیوه‌ها و ابزارهای گفتمان‌سازی براساس آموزه‌های دینی، اهمیتی دو چندان می‌یابد.
چگونگی گفتمان‌سازی در آموزه‌های دینی برگرفته از قرآن کریم و روایات معصومان علیهم اسلام به عنوان دو منبع اصلی و اصیل اسلامی، در جامعه امری ضروری است و بدون توجه به کتاب و سنت، این مهم به سرانجام نمی‌رسد. در واقع آگاهی و بهره گیری از شیوه‌ها و ابزارهای گفتمان‌سازی موجود در آموزه‌های دینی، الگوی مناسبی نخبگان و دست اندرکاران عرصه گفتمان‌سازی است.
برای دستیابی به شیوه‌ها و ابزارهای گفتمان‌سازی که اسلام آنها را پیش روی مسلمانان و فعالان عرصه تربیت دینی نهاده، لازم است با بررسی تاریخ اسلام، به تبیین گفتمان‌های موجود در آموزه‌های دینی پرداخته، و شیوه‌ها و ابزارهای به کار گرفته شده در قرآن و روایات معصومان علیهم السلام استخراج و ارائه شود؛ به گونه‌ای که از قالب نظری صرف درآید و در مسیر ایحاد و تثبیت گفتمان‌ها کاربرد یابد.
از انجا که استخراج تمامی گفتمان‌ها از ظرفیت این کتاب خارج است، ده گفتار در سیره پیامبر گرامی اسلامی صلی الله علیه و آله و سلم و امامان معصوم در سه عنوان اعتقادی، اجتماعی و سیاسی انتخاب، و شیوه‌ها و ابزراهای مورد استفاده مورد استفاده در هر گفتمان استخراج و دسته‌بندی شده است.
در بخشی از «گفتمان دشمن شناسی» از فصل پنچم این کتاب آمده است:
یکی از شناخت‌ها ضروری و تعیین کننده در زندگی که با سعادت انسان نیز ارتباط می‌یابد، «دشمن شناسی» است. دشمن، مخالف رشد، کمال و سعادت انسان است و از راه‌های گوناگون، دشمنی خود را ابراز می‌کند و پیشینه دشمن ودشمنی، به درازای تاریخ بشر است و از ابتدای خلقت با اعلان جنگ و دشمنی ابلیس آغاز شد و همواره این مسأله وجود خواهد داشت.
دشمن‌شناسی یکی از دغدغه‌های مهم انبیا و اولیای الهی بوده و در آموزه‌های اسلام نیز به این مسأله مهم و سرنوشت‌ساز، توجه ویژه‌ای شده است و بخش قابل توجهی از آیات و روایات اهل بیت علیهم السلام به این مقوله اختصاص دارد که نشان دهنده اهمیت آن است. بررسی تاریخ صدر اسلام حاکی از آن است که در آن دوره، دشمن‌شناسی به صورت یک گفتمان در آمده بود و مسلمانان حساسیت و توجه ویژه‌ای به آن داشتند و برای مقابله و خنثی‌سازی توطئه‌های دشمنان برنامه‌ریزی می‌کردند.
فقدان شناخت و غفلت از دشمن موجب می‌شود ندانیم او چه توانایی‌هایی دارد و چه وقت و چگونه از فنون وتوانایی‌هایش استفاده می‌کند. بنابراین اگر شناخت و آگاهی کافی از دشمن نداشته باشیم، هر قدر هم توانمند باشیم، شکست می خوریم.
گاهی ممکن انسان دشمن خویش باشد و این دشمن درونی، نفس اماره نام دارد. پس باید انسان نیز خود را بشناسد. دشمن، گاهی در عرصه سیاسی بروز می‌کند، گاه در عرصه اقتصادی، فرهنگی یا اخلاقی، پس میدان‌ها و زمینه‌ها هجوم و ضربه‌زدن هم متفاوت است و باید این میدان‌ها را نیز شناخت. از این‌رو شناخت دشمن و آگاهی از جایگاه توان او، از ضروریات عقلی است.
امام خمینی رحمة الله علیه در این باره می‌فرماید:
باید شما دشمنتان را بشناسید. اگر نشناسید، نمی‌توانید دفعش کنید. ما باید در کارهایی که دشمن‌های ما می‌کنند دقت کنیم و تحلیل کنیم، ببینیم که آنها به چه چیز زیاد اهمیت می‌دهند و انگشت روی چه حیثیتی از حیثیت‌های مسلمین می‌گذارند و بفهمیم که آنچه بر آن اصرار دارند، همانی است که برای مسلمین و برای بشر بد است. ما از گفتار و کردار آنها باید کشف کنیم که آنها چه می‌خواهند و ما باید جه بکنیم.
امام خامنه‌ای نیز درباره ضرورت دشمن‌شناسی می‌فرماید:
دشمن را بشناسید؛ ادامه صفوف را در داخل کشور بشناسید؛ روش‌های دشمن را بشناسید، تبدیل شده و ترجمه شده آن روش‌ها در داخل کشور را هم بشناسید؛ در داخل دانشگاه، در داخل دبیرستان، در متن جامعه، در فعالیت کشور، در مطبوعات و تبلیغات، ادامه حضور استکبار را بشناسید.
گفتنی است، کتاب «گفتمان‌های دینی؛ شیوه‌ها و ابزارها» با شمارگان 500 نسخة، در 296 صفحه، از سوی پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق علیه السلام با همکاری انتشارات زمزم هدایت منتشر شده است.
علاقه‌مندان می‌توانند برای تهیه این کتاب و دیگر آثار پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق علیه السلام به قم، خیابان دورشهر، نبش کوچه3، پلاک 81، فروشگاه انتشارات زمزم هدایت مراجعه یا با شماره تلفن 0253773735تما س حاصل کنند./998/پ202/ق