مروری بر کتاب زندقه در سده‌های نخستین اسلامی
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی کتاب زندقه در سده‌های نخستین اسلامی نوشته حمیدرضا مطهری را منتشر کرده است.
نویسنده این کتاب را در چهارفصل سامان داده است که کلیات، گروه‌های مختلف زنادقه، علل و عوامل ظهور و گسترش زندقه و واکنش‌ها در برابر زنادقه عنوان‌های مطالب آن است.
مؤلف در مقدمه درباره پیدایش زندقه و علت پیدایش این فرقه چنین می‌نویسد:
در اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری، به‌ویژه دوران امامت امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) جریان فکری، فرهنگی، اعتقادی و سیاسی مختلفی در سرزمین‌های اسلامی شکل گرفت. یکی از این جریان‌های فکری، فرهنگی و تا حدودی سیاسی قرون نخستین هجری، پدیده‌ای به نام زندقه بود. این پدیده ریشه در دوران پیش از اسلام داشت که در اواخر عصر بنی‌امیه دوباره ظهور کرد و در اوایل عصر عباسیان به اوج خود رسید و تأثیرات مهمی در حیات فکری، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مسلمانان به جای نهاد و نتایجی نیز در پی داشت.
در ریشه‌یابی این کلمه گفته شده است که کلمه زندق و زندقه منشأ ایرانی دارد از متون تاریخی چنین برمی‌آید که نخستین بار واژه زندیق درباره مانی به کار رفته است که در زمان شاپور پسر اردشیر ساسانی ظهور کرد؛ بنابراین نویسنده در صفحه 37 به تاریخچه زندقه در ایران پرداخته و چنین گفته است:
اولین متنی که در آن واژه زندیق به کار رفته کتیبه کرتیر است که در کعبه زردشت قرار دارد و در آن، کرتیر ضمن شمردن اقدامات خود، به نابودی زنادقه اشاره کرده است. برخی از مورخان مسلمان نیز از انتساب زندقه به مانی و ظهور این اسم در زمان او خبر می‌دهند. ابن‌بلخی نیز ضمن اشاره به ظهور مانی در عصر شاپور می‌گوید: مانی طریق زندقه پدید آورد و اول کسی که زندقه نهاد او بود.
همچنین در ادامه نگارنده علل و عوامل ظهور و گسترش زندقه را چنین برمی‌شمارد:
1- عوامل فرهنگی: ترجمه، کتاب‌های ترجمه شده، تأثیر ترجمه در دنیای اسلام، فرهنگ‌های تأثیرگذار در جامعه اسلامی، فرهنگ ایرانی (فارسی)، فرهنگ یونانی مسیحی، فرهنگ یهود، فرهنگ هندی؛
2- عوامل اجتماعی: ترکیب جمعیتی کوفه، عرب‌ها، ایرانیان، نبطی‌ها، سریانی‌ها، مسیحیان، یهود، ترک‌ها، حیره و بصره، رفاه‌زدگی، بی‌بندوباری، غنا و موسیقی؛
3- عوامل سیاسی: فساد حاکمان، فضای باز سیاسی، برآورده نشدن آمال ایرانیان با ظهور عباسیان.
وی در ادامه درباره علل و عوامل ظهور و گسترش زندقه یکی از علت‌ها را فضای باز سیاسی آن زمان دانسته و چنین توضیح داده است:
یکی دیگر از عوامل گسترش افکار الحادی و زندقه فضای باز ایجاد شده در مقاطعی از قرون نخستین اسلامی بود. این فضای باز و فرصت ایجاد شده گاه ناشی از اختلاف بین طبقه حاکم و گاه در پی سیاست تساهل و تسامح خلفا و گاه نیز در پی تغییر حکومت بود. این امور اگرچه خود علت اصلی ظهور و گسترش زندقه نبود، با توجه به اینکه در این فرصت‌ها برخوردی با مروجان افکار الحادی صورت نمی‌گرفت می‌توان آن را از علل فرهی (کمکی) به شمار آورد. اختلاف طبقه حاکم در عصر امویان، گاهی به حدی آنها را به خود مشغول می‌کرد که از توجه به دشمنان خارجی نیز غافل می‌شدند، چه رسد به امور داخلی و اندیشه‌های الحادی.
در پشت جلد کتاب نیز درباره این کتاب چنین می‌خوانیم:
زندقه جریان فکری، فرهنگی، اعتقادی، اجتماعی و سیاسی بود که در سده‌های نخستین هجری در سرزمین‌های اسلامی گسترش یافت. این پدیده که ریشه در دوران پیش از اسلام داشت از اواخر دوره بنی‌امیه دوباره ظهور کرد و در عصر اول عباسیان به اوج رسید. این پژوهش در پی‌شناخت پدیده فوق، گروه های متهم به آن، علل و عوامل و واکنش‌های مختلف در برابر آن است.
انتشارات نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی کتاب زندقه در سده‌های نخستین اسلامی را در 303 صفحه و با شمارگان 1400 نسخه به قیمت 2500 تومان روانه بازار نشر کرده است./۹۹۸/ ن ۶۰۲/ش