عالم روشنفکری که عملیات شهادت‌طلبانه و مقاومت مسلحانه را پایه‌گذاری کرد
خبرگزاری رسا ـ گروه بین الملل: تشكيل مقاومت اسلامی لبنان که امروز به یکی از مشکلات جدی اسرائیل و آمریکا در منطقه تبدیل شده است حاصل بصیرتی است که جمعی از علمای تشیع داشتند و در دوره ای که هنوز وضعیت به وضوح امروز نبود تصمیم‌های بسیار مهمی اتخاذ کردند که در آینده موجب خیرات و برکات بسیاری شد. در این راستا یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های مقاومت اسلامی امام موسی صدر است. بدون شک این شخصیت را می‌توان عامل اصلی تاسیس مقاومت اسلامی لبنان دانست، آن هم در دوره ای که فتنه داخلی لبنان نگاه ها را از دشمن خارجی به دشمن داخلی متمرکز می‌کرد. صدر در بغرنج ترین دوره لبنان به این کشور سفر کرد و همه توان خود را برای زندگی مسالمت آمیز طوایف مختلف لبنانی به کار گرفت. مسیحیان، اهل سنت، دروزی‌ها، شیعیان او را دوست داشتند. با رهبران همه طوایف تعامل و با پیروان مذاهب مختلف رابطه حسنه داشت. امام خمینی در دیدار با شیخ محمد مهدی شمس الدین و اعضای کادر مرکزی جنبش امل در توصیف ایشان می‌گوید: " آقای صدر یک مردی است که من می توانم بگویم او را بزرگ کرده ام. به منزله یک اولاد عزیز برای من است و امیدوارم که ان شاء الله ایشان به سلامت بازگردند به محل خودشان، و بسیار مورد تأسف است که ایشان را ما الآن نمی بینیم در بین خودمان … ما امیدواریم که یک روزی با جناب عالی یا آقای آسید موسی صدر (سلمه الله تعالی) در قدس با هم نماز بخوانیم ان شاء الله؛ و ما مأیوس نیستیم." (1)
وجهه بارز امام موسی صدر روشنفکری دینی و تاکید بر اسلام رحمانی همزمان با موضع گیری مستحکم در برابر ظالمان و اشغالگران بود. به تعبیر دیگر ایشان هیچگاه فعالیت‌های وحدت آمیز و صلح طلبانه اجتماعی را منافی با موضعگیری علیه دولت‌های استکباری و رژیم صهیونیستی نمی‌دید. او هرگز نسبت به تهدید صهیونیست‌ها بی تفاوت نبود و مدام بر لزوم تقویت مقاومت مسلحانه تاکید می‌ورزید. امام صدر راهکارهای سیاسی را در قبال مساله فلسطین بی نتیجه می‌دانست و معتقد بود جز مقاومت هیچ راهکاری پیش روی ملت فلسطین وجود ندارد.
حرکت فرهنگی ـ اقتصادی سرآغاز فعالیت‌های امام موسی صدر
امام موسی صدر پس از چندین سال تدریس در نجف، سفری یک ماهه به لبنان داشت که در آنجا از شرایط نابسامان این کشور مطلع شد. ایشان علی رغم اینکه می‌توانست توفیقات بیشتری را در مباحث علمی داشته باشد اما احساس کرد که بهبود شرایط مسلمانان در اولویت قرار دارد و با این نگاه در سال 1960 به لبنان سفر کرد و در آنجا ماندگار شد. در همین راستا شهید محمدباقر صدر در پاسخ به سوال شیخ جواد مغنیه در توصیف امام موسی صدر می‌گوید: "آقا موسی هیچگاه نماز شب را ترک نمی‌کرد. اگر در نجف باقی می‌ماند به یکی از مراجع بلامنازع شیعیان تبدیل می‌شد." (2)
با این وجود امام موسی بهبود وضعیت شیعیان لبنان را به ماندن در حوزه نجف ترجیح داد و به برای همیشه به لبنان رفت. استقرار صدر در لبنان با فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و دینی این عالم مجاهد همراه شد. فعالیت‌ها و نقش‌آفرینی صدر در لبنان ابتدا با امامت مسجد امام شرف الدین آغاز شد. او همچنین مقابله با محرومیت فرهنگی را در دستور کار خود قرار داد. حضور در مراکز مسیحیت و مقابله با معضلات اقتصادی از دیگر فعالیت‌های امام موسی صدر بود که در نهایت به تأسیس جمعیت البرّ و الأحسان منجر شد. امام موسی صدر که رفته رفته به یکی از کنشگران مهم لبنان تبدیل می‌شد تقویت نقش‌آفرینی مثبت زنان را هم به شدت پیگیری کرد که ثمره آن تاسیس موسسه بیت الفتاة بود. این عالم در سال‌های اولیه حضور خود در لبنان به فعالیت‌های خود ادامه داد تا به بهبود وضعیت اقتصادی و فرهنگی مردم لبنان بینجامد. (3)
تلاش برای تغییر واقعیت تلخ شیعیان در لبنان
اما نقطه عطف فعالیت‌های امام موسی صدر در حمایت از شیعیان را می‌توان در تاسیس معهد الدراسات اسلامیه و مجلس اعلای شیعیان لبنان جست‌وجو کرد. "معهد الدراسات الاسلامیة" خیلی زود به یکی از موسسه‌های آموزش دینی معتبر لبنان تبدیل شد که راه را برای پرورش نسلی از طلبه‌های حوزوی لبنان باز کرد. شهید عباس موسی، را می‌توان یکی از برجسته‌ترین شاگردان معهد الدراسات دانست. از سوی دیگر امام موسی صدر با سخنرانی‌های دینی و فعالیت‌های اجتماعیٰ مناطقی مانند جبل عامل، بعلبک، هرمل و شمال را مورد اهتمام خود قرار داد. امام موسی صدر رفته رفته از نیازهای مردم این کشور بیشتر آگاهی پیدا کرد و برای ایجاد یک موسسه حمایتی دیگر احساس نیاز کرد. از آنجا بود که با ارائه مستنداتی نسبت به محرومیت شیعیان در لبنان در تاریخ 15 / 1966 به صورت رسمی در یک نشست خبری تاسیس مجلس اعلای شیعیان لبنان را اعلام کرد که پس از مدتی با موافقت پارلمان این کشور شروع به کار کرد. (4)
اقدامات اولیه برای تشکیل مقاومت اسلامی لبنان
اما فعالیت‌های این عالم مجاهد آنجا در مقابل تجاوزات رژیم صهیونیستی افزایش پیدا کرد که حملات اسرائیلی‌ها به روستاهای جنوب لبنان موج جدیدی گرفت و شمار زیادی از غیرنظامیان در اثر آن به قتل رسیدند. امام موسی صدر در تاریخ 13 / 5 / 1970 با دعوت از شخصیت‌های برجسته جنوب لبنان "هیئة نصرة الجنوب" را تاسیس کرد. صدر به عنوان رییس این هیأت انتخاب شد که وظیفه آن حمایت از مردم جنوب لبنان معرفی شد. تشکیل مجلس جنوب نیز یکی از اقدامات امام موسی صدر در سامان دهی مردم مناطق جنوبی برای مقاومت در برابر اشغالگران صهیونیست بود. پس از بی‌تفاوتی پارلمان لبنان نسبت به وضعیت جنوب این کشور ایشان خواستار اعتصاب عمومی مردم شد. این خواسته با استقبال مردم مواجه و موجب فشار به پارلمان لبنان شد. پس از آن بود که نمایندگان لبنانی تاسیس مجلس الجنوب را تایید کردند. وظیفه این مجلس تقویت قدرت دفاعی جنوب و حمایت از مردم خسارت دیده آن منطقه بود. (5)
میزان محرومیت مردم لبنان به ویژه در جنوب و بی تفاوتی دولتمردان و نمایندگان این کشور امام موسی صدر را بر آن داشت تا حرکت محرومین را آغاز کند. این حرکت در سال 1973 به اوج خود رسید اما در همین زمان بود که جنگ عرب‌ها با اسرائیل آغاز شد و صدر با آگاهی از وضعیت بغرنج آن دوره مقابله با تهدید اسرائیلی را در اولویت خود قرار داد. پس از پایان جنگ در سال 1974 موج جدید حرکت محرومین آغاز شد و امام موسی صدر به شدت از دولتمردان انتقاد کرد که در نهایت به امضای توافقاتی با رهبران و روسای سایر طوایف انجامید. (6)
تاسیس گردان‌های مسلح مقاومت و مقابله با فتنه داخلی
اما جهش دیگر صدر در تشکیل مقاومت اسلامی به موازات پیگیری خواسته‌های مشروع مردم را می‌توان در تاسیس گردان‌های مقاومت اسلامی جنبش امل مشاهده کرد. ایشان همچنین در یکی از خطابه‌های حماسی و تاریخی خود در روز عاشورای حسینی از ملت لبنان خواست برای مقابله رژیم صهیونیستی گروه‌های مقاومت تشکیل دهند. او در این سخنرانی تاکید می‌کند که: "صرفا دولت وظیفه دفاع از میهن را به عهده ندارد بلکه اگر حکومت کوتاهی کرد این نباید باعث شود که مردم وظیفه خود را نادیده بگیرند." (7) در آن زمان بود که امام موسی صدر به شکل سری فرمان تشکیل شاخه نظامی حرکت محرومین را صادر کرد. در تاریخ 6/7/1975 هم در یک نشست خبری به طور رسمی تشکیل گروهان مقاومت اسلامی را اعلام کرد.
اما تلاش برای تاسیس مقاومت درحالی صورت می‌پذیرفت که لبنان شاهد شعله ور شدن یک جنگ داخلی بسیار خطرناک بود. امام موسی صدر که می‌دانست مشغول شدن به جنگ داخلی به جای مبارزه با صهیونیست‌ها می‌تواند چه ضربه ای به مقاومت اسلامی و لبنان بزند از هیچ تلاشی برای خاموش کردن آتش فتنه داخلی فروگذاری نکرد. او همچنین از نیروهای مقاومت فلسطینی خواست که با اتخاذ موضع بی‌طرفانه به دنبال پیگیری مساله فلسطین باشند. جالب اینجاست که امام موسی صدر از همین خاستگاه هرگز از طرف‌های نزاع حمایت نکرد بلکه به عنوان یک شخصیت بی طرف درصدد پایان دادن به جنگ برآمد.
جنوب لبنان در مرکز اهتمامات امام موسی صدر
امام صدر در همان دوره از طرح اسرائیل برای تقسیم لبنان و سایر کشورهای منطقه به کشورهای طایفه‌ای کوچک آگاه شده بود و با همه توان تلاش کرد که مردم را از این توطئه آگاه کند. او از این رو جنوب لبنان را مرکز فعالیت خود قرار داده بود. امام صدر در یکی از سخنرانی‌های خود با عنوان "جنوب در خط آتش" تاکید کرده بود: "می‌گویم جنوب در خط آتش و نه در خط مقدم درگیری چون یقین دارم جنوب لبنان در آستانه یک جنگ حتمی با دشمن صهیونیستی قرار دارد." (8) او همچنین در سخنرانی دیگری درباره اهمیت جنوب لبنان و خطری که آن را تهدید می‌کند، گفت: "جنوب لبنان به محض تشکیل جبهه دشمن به واسطه ایجاد دولت اسرائیل با خطر مواجه بوده است که دلیل آن هم وجود طمع‌های تاریخی، نظامی و اقتصادی است که برای همگان روشن است."
روشنگری ماهیت اسرائیل و حمایت از اقدامات شهادت طلبانه در فلسطین
تمامی این سخنان نشان دهنده آن است که صدر در آن دوره با بلند نظری خاصی که داشته از توطئه‌ها و تلاش‌های دشمنان به صورت کامل مطلع بود و می‌دانست در مقابل دشمنان باید به صورت سازمان یافته اقدام کرد. این عالم مجاهد در جای دیگری می‌گوید: " همانطور که می‌دانیم، اسرائیل همواره منطقه جنوب را مورد تعرض و بمباران قرار داده است. کشتار مردم و بی‌خانمان کردن آنها به شکل روزانه تکرار می‌شود و همین مسئله مشکلات انسانی، اجتماعی و سیاسی را ایجاد کرده است." (9)
او در موضعگیری علیه اسرائیل بسیار صریح بود و همواره تلاش می‌کرد تا ماهیت اسرائیل را به دنیا معرفی کند. او می‌گوید:" ما با اطمینان می‌گوییم که نباید هیچ اثری از اسرائیل باقی بماند. اسرائیل به ماهیت کنونی اش یک عنصر تجاوزگر است که موجودیت آن مخالف مسیر انسانیت است." (10) او همچنین اسرائیل را دشمن عرب‌ها، مسلمانان، مسیحیان و انسانیت معرفی می‌کند و می‌گوید: "گمان نمی‌کنم در طول تاریخ انسان در شرایطی قرار می‌گیرد که موضع گیری در قبال آن مانند موضعگیری در قبال اسرائیل واضح و روشن باشد." (11) او در یکی دیگر از سخنرانی‌های حماسی خود در جمع بیش از 2500 تن از مردم لبنان از مردم می‌خواهد که به مقابله با اسرائیلی‌ها بپردازند و تصریح می‌کند: "اگر با اسرائیلی‌ها روبه رو شدید جانتان را فدا کنید و از هر سلاحی که دارید استفاده کنید." (12)
مساله فلسطین در راس امور
فلسطین هم هیچگاه از دایره اهتمامات امام موسی صدر خارج نشد. او شب و روز به نشستها و همایش‌های مختلف می‌رفت و در سخنرانی‌های خود بر اولویت بودن این مساله نسبت به هر مساله دیگری در جهان عرب تاکید می‌ورزید. حمایت او از مقاومت فلسطین هم بر هیچکس پوشیده نبود. او در همین راستا می‌گوید: "بارها گفته‌ام و بار دیگر تاکید می‌کند که ما خواهان حمایت مقاومت فلسطین هستیم و با راه‌ها و شیوه‌های مختلف برای تقویت فلسطین تلاش میکنیم." (13) او در گفت‌وگو با رسانه دیگری خاطرنشان می‌کند: " مساله فلسطین در محافل بین المللی فراموش شده است. حتی تحرک کوچکی هم برای آزادسازی آن شکل نگرفته است. از این رو ما هرچه در مساله فلسطین پژوهش کنیم می‌بینیم که هیچ راهکاری جز مقاومت فلسطین وجود ندارد." (14)
او همواره رژیم صهیونیستی را یک دولت نژاد پرست و شر مطلق و فلسطین را قربانی طمع صهیونیست‌ها معرفی می‌کرد. صدر بر لزوم حمایت از عملیات شهادت طلبانه مردم فلسطین تاکید می‌کرد. او در همین راستا می‌گوید: "پیش از این هم گفته ام که هیچ راهکاری برای فلسطین اشغال شده جز عملیات شهادت طلبانه وجود ندارد." (15) او همچنین در سخنرانی دیگری در دهمین سالگرد انتفاضه فلسطین تصریح می‌کند: "همانگونه که قدس قبله عالم بود، انتفاضه فلسطین به قبله انقلابیان و مقدس‌ترین پدیده برای آنها بدل شد."
او حتی در دیدار با جمال عبدالناصر رییس جمهور وقت مصر که مواضع ضد صهیونیستی بسیار مطلوبی را اتخاذ کرده بود بر لزوم مقابله جهان اسلام با اسرائیل و حمایت از مساله فلسطین تاکید کرده بود. رابطه صدر با جمال عبدالناصر هم پس از یکی دو دیدار به روابط بسیار نزدیکی تبدیل شد و عبدالناصر برای امام موسی صدر احترام خاصی قائل بود.
مقاومت اسلامی یادگار پربرکت امام موسی صدر
امام موسی صدر درصورتی که بعد از سفر به لیبی می‌توانست به راه خود ادامه دهد بدون شک می‌توانست خیرات و برکات بیشتری را برای جهان اسلام به ثمر برساند. او توانست به همگان نشان دهد که می‌توان در عین همزیستی مسالمت آمیز و تاکید بر صلح و آرامش در بزنگاه‌های مختلف برای دفاع از خود اقدامات لازم را اتخاذ کرد و به دور از اندیشه‌های به اصطلاح روشنفکرانه که مبتنی بر کرنش در برابر غرب است می‌توان همزیستی مسالمت آمیز داشت اما نسبت به تجازوها سکوت نکرد. بدون شک او را می‌توان اسوه روشنفکری و مقاومت دانست. کسی که در همه عرصه‌ها حضور فعال داشت و هیچگاه به بن بست نرسید. سال‌های حضور امام موسی صدر در لبنان زمینه ساز تشکیل مقاومتی مردمی و اسلامی شد که دستاورهای بسیار بزرگی را توانست کسب کند. بدون شک نقش امام موسی صدر در آزادسازی جنوب بیروت در سال 2000 و پیروزی حزب الله در جنگ سی و سه روزه بسیار پررنگ است. اگرچه سال‌ها است از امام موسی صدر هیچ خبری وجود ندارد اما راهی که او پایه گذاری کرد هنوز در منطقه و به ویژه لبنان ادامه دارد و تاثیر گذار است.
امام موسی اندیشه ای را در میان ملت لبنان تزریق کرد که می‌تواند چندین نسل برپایه آن از عزت و کرامت خود دفاع کند. این شخصیت برجسته را می‌توان از جمله علمای دانست که جمع آنها توانست مقاومت را شکل دهد. باید تاکید کرد که نقش نهاد روحانیت در کادرسازی و ترویج فرهنگ مقاومت و موضعگیری شجاعانه در قبال اسرائیل اگر نبود امروز وضعیت منطقه بدون شک به مراتب وخیم تر از این بود. شکل‌گیری محور مقاومت نتیجه یک اندیشه سیاسی ـ اسلامی است که از خلال آن فرد مسلمان به دور از انفعال نسبت به آنچه در پیرامون مسلمانان اتفاق می‌افتد موضع دارد و می‌تواند نقش‌آفرینی سازنده داشته باشد./983/
حسین سعدی
1 صحیفه امام جلد 12، ص 322
2 السید محمدباقر الصدر، سیرة و مسیرة، ج 2 ص 510
3 و 4 و 5 و 6 من الصدر الی نصرالله از صفحه 47 تا 68
7 سخنرانی در تاریخ 20 / 1 / 1975
8 سخنرانی در دانشکده المقاصد الاسلامیه در صیدا در تاریخ 6 / 12 / 1969
9 نشست خبری امام موسی صدر در تاریخ 30 / 8 / 1970
10 سخنرانی در قصر انیسکو در بیروت در تاریخ 6 / 10 / 1974
11 مصاحبه با روزنامه الیقضه کویت در تاریخ 13 / 1 / 1975
12 سخنرانی در شهرک کونین لبنان در تاریخ 26 / 1 / 1975
13 گفت‌وگو با مجله الصیاد در تاریخ 5 / 6 / 1969
14 گفت‌وگو با مجله الحوادث 10 / 10 / 1969
15 گفت‌وگو با روزنامه المحرر در تاریخ 21 / 3 / 1970