«گل‌های سرخ سارایوو» راهی برای حفظ یاد جانباختگان جنگ سه ساله

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)، «گل‌های سرخ سارایوو» (به سوی راهی برای حفظ یاد) درباره چاله‌های انفجاری است که در طول جنگ سه ساله بوسنی و هرزگوین و محاصره شهر سارایوو از سال ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۵ ایجاد شدند و پس از جنگ برخی از این چاله‌های حاصل از انفجار را با رنگ سرخ پر کردند که به شکل گل‌های سرخ درآمدند. با این حال هیچ اطلاعاتی درباره این گل‌های سرخ که در بخش‌های مختلف شهر در کف خیابان‌ها وجود دارد، دیده نمی‌شود،، اما به نظر می‌رسد که آن‌ها پس از جنگ ناگهان بخشی از شهر شدند؛ شهری که در طولانی‌ترین محاصره یک شهر اروپایی به‌شدت ویران شد.
تخمین‌ها نشان می‌دهد در مدت محاصره حدود ۳۰ هزار نفر مجروح شدند که از این عده پنج‌هزار نفر کودک بودند.
«گل‌های سرخ سارایوو» در پنج فصل درباره جنگی تلخ می‌گوید که در قلب اروپای متمدن اتفاق افتاد و در آن جمعیت بسیاری از مسلمانان، کروات‌ها و صرب‌ها به‌دست یکدیگر کشته شدند. فروپاشی شوروی که میلیون‌ها نفر را با شعار‌های ایدئولوژیک به کام مرگ فرستاد، از زمینه‌های اصلی بروز درگیری‌های استقلال‌طلبانه و ملی‌گرایانه افراطی در حوزه بالکان محسوب می‌شود. در این جنگ ۱۰۰ هزار نفر بوسنیایی شامل مردم عادی و سربازان کشته شدند که گفته می‌شود بیش از ۶۰ هزار نفر از آنان را مسلمانان تشکیل می‌دادند.
بیش از دو دهه از پایان این جنگ می‌گذرد و فیلم، سریال، مستند، نمایش و کتاب‌های متعددی درباره آن تولید شده است. به‌دلیل رخ دادن این جنگ در اروپا، گزارش‌های بسیاری از سوی مجامع بین‌المللی و صلیب سرخ درباره آن منتشر شده است، اما در این کتاب، عذرا یونسوویچ سراغ مردم سارایوو رفته تا درباره یکی از نماد‌های این جنگ که مختص این شهر است، پرس‌وجو کند.
«بنابر اطلاعاتی که ولادیمیر ژریاویچ، جمعیت‌شناس شناخته شده کروات، ارائه کرده است در سال‌های ۱۹۹۲- ۱۹۹۵ حدود ۲۱۵ هزار نفر در بوسنی و هرزگوین جان باختند. از این عده، ۱۶۰ هزار نفر مسلمان، ۳۰ هزار نفر کروات و ۲۵ هزار نفر صرب بودند. محاسبات ژریاویچ نشان می‌دهد که دو هزار مسلمان فقط به‌دست نیرو‌های کروات و ۱۵۸هزار نفر به‌دست نیرو‌های صرب کشته شده‌اند. او تخمین می‌زند از میان ۲۵ هزار صربی که در بوسنی و هرزگوین جان خود را از دست داده‌اند حدود نیمی از آن‌ها به‌دست مسلمانان و نیم دیگر به‌دست کروات‌ها کشته شده‌اند. علاوه‌بر کشته شدن این عده، دست‌کم یک میلیون نفر از خانه‌هایشان رانده شده‌اند و البته برخی پناهندگان را تا حدود دو میلیون و ۷۰۰ هزار نفر نیز تخمین زده‌اند.»
نویسنده کتاب پس از این‌که به یادکرد جنگ در بوسنی و هرزگوین در روزنامه‌ها، فیلم‌ها و متون درسی می‌پردازد، درباره مساله اهمیت مکان‌های یادمان در فرایند یادکرد توضیح می‌دهد. در این بخش به مواردی از یادمان‌ها در کشور‌ها مختلف پرداخته می‌شود که از آن میان می‌توان به مورد کلاه‌خود‌های نمادین سربازان ایرانی در قوص‌النصر بغداد اشاره کرد. در بخش بعدی گل‌های سرخ سارایوو را معرفی می‌کند که نتیجه پر کردن چاله‌های انفجار با رنگ سرخ است.
گل‌های سرخ که در بخش‌های مختلف شهر سارایوو دیده می‌شود، بیشتر چشم گردشگران خارجی را که به این کشور وارد می‌شوند، می‌گیرد و به‌مثابه رسانه‌ای است که نمادی برای افرادی به‌شمار می‌آید که در این جنگ و محاصره طولانی سارایوو آسیب دیده‌اند، به‌خصوص بوسنیایی‌هایی که در طول محاصره این شهر آن را ترک نکردند و ترجیح دادند در آنجا باقی بمانند. براساس نتایج پژوهشگر، اطلاعات دقیقی درباره زمان و آفریننده گل‌های سرخ وجود ندارد، اما به‌نظر می‌رسد نجاد کورتو، استاد دانشکده معماری خالق ایده گل‌های سرخ سارایوو باشد.
بر پایه گزارش‌های رسمی به‌دلیل شمار بالای این چاله‌های انفجاری، معیاری شکل گرفت مبنی بر این‌که فقط مکان‌هایی مشخص شوند که بیش از سه نفر در آن‌ها جان باخته بودند. تخمین می‌زنند حدود ۱۰۰ هزار چاله در طول جنگ ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۵ در سارایوو به وجود آمده باشد که تقریبا ۱۰۰ نقطه در طول خیابان‌های اصلی انتخاب شدند که تا به امروز باقی مانده‌اند.
افراد کشته شده در این چاله‌های انفجار الزاما مسلمان نبودند ممکن بود کروات یا صرب ساکن سارایوو باشند بنابراین گل‌های سرخ سارایوو بدون جنسیت و نژاد هستند؛ بنابراین قربانیان ممکن بود مرد یا زن باشند، با این حال در بسیاری از موارد از آن‌جا که بیشتر مردان در خطوط ارتش به‌سر می‌بردند، می‌توان این فرض را پذیرفت که به احتمال زیاد بیشتر قربانیان زن بودند.
«گل‌های سرخ در بسیاری موارد از ایستادن در صف برای نان و آب سخن می‌گوید؛ فعالیت‌هایی که اغلب با زنان ارتباط پیدا می‌کنند و نه فقط مردان.»، اما امروز بسیاری از مردم سارایوو این گل‌های سرخ را فراموش کرده‌اند؛ به‌سختی می‌توان گفت گل‌های سرخ به‌واسطه وجه جنسیتی از فضای عمومی کنار رفته‌اند. اما، اگر مکان‌های گرامیداشت فعلی را تحلیل کنیم، به‌سادگی می‌توان متوجه شد تقریبا هیچ اشاره‌ای به زنان و آسیبی که در جنگ دیده‌اند نشده است. بر این اساس، می‌توان مدعی شد که امروز عامل جنسیت در کنار گذاشته شدن گل‌های سرخ احتمالا موثر است.»
نویسنده در بخش‌های مختلف به مقایسه یادمان‌های دیگر مانند سربرنیتسا و کواچی نیز پرداخته است و شاید یکی از مهمترین پیام‌های این یادمان‌ها توصیفی باشد که در سربرنیتسا نوشته شده است: «وقتی یک فرد خارجی به پوتوچاری (نام این مکان) می‌آید، باید به‌جای مزرعه ذرت ده‌هزار سنگ مزار مرمرین ببیند. او باید در برابر این منظره نفسش بند بیاید. او باید، پس از ورود به ساختمان یادمان، در تالار نمایش، مستندی درباره این جنایت ببیند. او باید از مجموعه تصاویر و عکس‌هایی که گواه سبعیت واقع شده‌اند دیدن کند. او باید از بایگانی اسنادی که گواه بزدلی، بی‌تفاوتی، تبانی و غرض‌ورزی‌های اعضای نیرو‌های محافظ سازمان ملل و دیگر سازمان‌های بین‌المللی از جهان دموکراتیک و انسان‌دوست هستند دیدن کند.
این خارجی باید به خانه‌اش در کشور خود بازگردد و بگوید که در بوسنی، در پوتوچاری، در نزدیکی سربرنیتسا چه دیده است. این مکان باید نمادی از آنچه در آن رخ داده باشد، مانند یاسنواتس (مکان شاخص سبعیت‌های جنگ جهانی دوم در کرواسی)، آشویتس و دیگر مکان‌های مشابه. به این شکل هرگز فراموش نخواهد شد. آن زمان است که ما آسان‌تر می‌توانیم بر درد خود فائق آییم. آسان‌تر می‌توانیم با همسایگان و خودمان زندگی کنیم.
بر سنگ یادبودی که بازماندگان سربرنیتسا برپا کرده‌اند نوشته‌ای به زبان‌های انگلیسی، بوسنیایی و عربی آمده است: «به درگاه ایزد توانا دعا می‌کنیم اندوه به امید بدل شود! انتقام به عدالت! و اشک‌های مادران به دعا برای آن‌که]فاجعه سربرنیتسا در هیچ جا، هرگز و برای هیچ کس رخ ندهد!»
چاپ نخست «گل‌های سرخ سارایوو» (به سوی راهی برای حفظ یاد) نوشته عذرا یونسوویچ با ترجمه محمد کریمی در ۲۱۴ صفحه و شمارگان ۱۱۰۰ نسخه از سوی انتشارات سوره مهر منتشر شده است. /۹۲۵/د ۱۰۳/ش