رویکردهای نوین به درون مایه های دینی در حفاظت از محیط زیست
به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، دنیای امروز با مشکلات فراوانی دست و پنجه نرم می‌کند که یکی از مهم‌ترین آنها مسائل زیست محیطی است. در قرن حاضر که در آن تغییرات وسیع و اساسی صورت گرفته و فرصت‌ها و خطرات جدیدی برای جهانیان به وجود آمده، یکی از چالش‌های نو و اصلی فراروی ما، امنیت و پایداری زمین است.
با وجود این مشکلات و اختلاف‌های متفاوت در زندگی انسان‌ها، دین نقطه اشتراک و پیوندبخش عظیمی از جامعه بشری است. در طی قرن‌های گذشته، دین نقش بسیار مهمی را در همه زمینه‌ها ایفا کرده است. ارزش‌های اخلاقی و دینی، عوامل بسیار قوی در ایجاد آرامش در عالم بوده و می‌توانند در حل بسیاری از مسائل و مشکلات کنونی دنیا نیز تأثیرگذار باشند.
به بیان ابراهیم اؤزدمیر استاد دانشگاه آنکارا، دانشمندان علوم اجتماعی پیش‌بینی می‌کنند که ارزش‌های اخلاقی و دینی، ارزش‌های غالب بر قرن بیست و یکم باشند.
عدنان امین، محقق و نویسنده، می‌گوید: همان‌گونه که توسعه پایدار بیش از پیش برای آینده سیاره ما حیاتی می‌شود، ادیان جهان به عنوان حامیان اصلی اصول اخلاقی همیشگی محیط مطرح می‌شوند. ادیان جهان همیشه از عدالت و برابری در میان انسان‌ها حمایت کرده و تأثیرات مهم و به سزایی را در جامعه، سیاست و اقتصاد بر جای نهاده‌اند.
درحالی‌که جامعه انسان‌ها همچنان در تلاش برای کسب اهداف و آرمان‌های عدالت است، بی‌تردید عدالت مربوط به محیط زیست نیز بخشی از این آرمان‌ها و آرزوهای وسیع خود را نمایان می‌سازد. داشتن هوای پاک، آب سالم و خاک مستعد از حقوق اساسی انسان به شمار می‌آید.
عدنان امین اشاره می‌کند که دغدغه همیشگی اسلام برای عدالت و مراقبت اجتماعی از فقیران، یتیمان، و زنان بیوه و بی‌سرپرست دارای شمول بیشتری است و دغدغه مربوط به محیط طبیعی را هم دربرمی‌گیرد. محققان و عالمان مسلمان هم اکنون حامی مراقبت از زمین و برخورد صحیح یا تنوع زیست محیطی هستند.
به علاوه توحید در اسلام، اساس اکولوژی مذهبی و اخلاقیات محیط زیست را تشکیل می‌دهد و آموزه‌های اسلامی مربوط به اداره امور زمین نویدبخش حمایت از اکوسیستم‌های آسیب‌پذیر، یعنی ارزش گذاشتن به حریم و کنار نهادن قسمتی از زمین برای منفعت عمومی است.
اصغری لفمجانی، یکی از پژوهشگران در حوزه محیط زیست، می‌نویسد: از دیرباز بر این باور بوده‌ام که انجیل مکمل تورات و قرآن مکمل تمام کتب آسمانی است و با دانش‌اندوزی در دانش محیط زیست به یک باور دیگر رسیدم و آن این است که قرآن یک کتاب حفاظت از محیط زیست است.
النکی، محقق کویتی، بیان می‌دارد که اسلام برپایه توحید به یکپارچگی عمیق تمام وجود می‌انجامد. بنابراین، مسلمانان اعتقاد دارند که اسلام به تمامی جنبه‌های زندگی انسان می‌پردازد. اسلام به کمالات روحانی و اخلاقی امر می‌کند و اصول اخلاقی، بخش‌های لاینفک آموزه‌های اسلامی است. از همین‌رو، اسلام قبل از مقررات قانونی به اصول اخلاقی متوسل می‌شود. از دیدگاه اسلام، دین نه تنها یک ضرورت روحانی و عقلانی، بلکه یک نیاز اجتماعی و جهانی است.
خداوند به انسان توانمندی و قدرت‌های خاصی را اعطا کرده است. داشتن چنین توانمندی‌هایی در انسان الزامات روحانی خاصی را برای او ایجاب می‌کند که باید با وفاداری کامل آنها را ادا کند. این محقق اشاره می‌کند که یکی از خصوصیات جهان‌بینی رایج غربی، فقدان حس تقس طبیعت است.
به همین دلیل، این جهان‌بینی در تأمین آسایس نسل‌های آینده دچار نقص است. بحران زیست محیطی شدیدتر از آن است که تنها با تفکرات مرسوم عاری از دین و اخلاقیات حل شود. بسیاری از اصول و ارزش‌ها را باید در تفکر اسلامی جست‌وجو کرد که با توسل به آنها می‌توان به پایداری محیط زیست کمک نمود.
اسلام بیش از یک میلیارد پیرو دارد و بیش از هر دین دیگری به سرعت در حال گسترش است. محققان مسلمان می‌توانند با اتکا به چنین پشتوانه‌ای در مباحث مربوط به دین، مراقبت از محیط و تنوع زیست‌محیطی، نقش به سزایی را ایفا کنند.
خداوند تبارک و تعالی محیط زیست را به صورت امانت به ما سپرده است. از دیدگاه قرآن، انسان جانشین خداوند در زمین است و یکی از وظایف مهم الهی او عمران و آبادانی آن است. در مقابل، کسانی که به تخریب مواهب الهی پرداخته و محیط زیست را به ویرانی می‌کشانند، در زمره تبهکارانی قرار دارند که از رحمت الهی به دورند. متأسفانه این رویکرد به موضوع محیط زیست در گذشته کمتر مورد توجه دین‌پژوهان و دانشمندان اسلامی بوده است.
مشکلات پیش روی جامعه انسانی در ارتباط با محیط زیست باعث شد تا در سال‌های اخیر دانشمندان و الهی‌دانان مسلمان با مراجعه به متون اسلامی این موضوع را از جوانب مختلف بررسی کنند. باید اذعان داشت که به جهت نوپا بودن این مباحث، هنوز کارهای عمده و عمیقی صورت نگرفته است.
با این حال همین گام‌های اولیه نیز می‌تواند راهگشای محققان در گام‌های بلند و استوار بعدی باشد. این مقاله، بازتابی است از دیدگاه‌های تعدادی از دانشمندان و پژوهشگران اسلامی در کشورهای اسلامی و غربی که به زبان انگلیسی منتشر شده است.
تحقیقات انجام شده، منعکس‌کننده دیدگاه‌های برگرفته‌شده از قرآن، احادیث، و روایات پیامبر اسلام (ص) در ارتباط با محیط زیست است. مقوله محیط زیست، گذشته از جنبه‌های تخصصی، امروزه به یک دغدغه عمومی تبدیل شده و همگان باید در بهبود شرایط زیست‌محیطی نهایت همت و تلاش خود را به کار گیرند.
یکی از لوازم اهتمام همگانی افراد جامعه، توسعه و تعمیق آگاهی‌های لازم در زمینه محیط زیست و خطرهایی است که موجودیت زندگی بشر را تهدید می‌کند. ازاین‌رو، مقاله حاضر سعی کرده است به گزارش مقاله‌هایی بپردازد که خوانندگان آن عموم مردم هستند. به همین جهت، تنها اندکی از مقالات را از مجلات تخصصی برگزیده و مورد تجزیه و تحلیل قرار داده است.
گزارش دیدگاه‌ها
1- ابراهیم اؤزدمیر، دانشیار دانشگاه آنکارا، در مقاله«رویکردی اسلامی به محیط زیست»پس از تعریفی کلی از محیط به معنای عام و محیط زیست به معنای خاص، نظر اسلام را درباره محیط زیست ارائه می‌کند. از نظر این محقق، رب العالمین به معنای پروردگار همه محیط هااست؛ پروردگاری که تمامی محیطها را مورد مرحمت خود قرار می‌دهد. بر همین اساس خانه، باغ و خودروی ما، هوایی که در آن تنفس می‌کنیم،
آبی که می‌نوشیم، شهری که در آن زندگی می‌کنیم و مردمی که با آنها همزیستی داریم، همه به محیط زیست ما شکل می‌دهد. این مطلب در مورد دریاها، خلیج‌ها، رودخانه‌ها، جاده‌ها، کوه‌ها و جنگل‌ها که همه اعضای جامعه در آن سهیم هستند، نیز صدق می‌کند.
وی با استشهاد به شماری از آیات قرآن در این زمینه، به اهمیت پاکیزگی از نظر اسلام می‌پردازد. وقتی آیه‌های قرآنی در مورد زمین را می‌خوانیم، درمی‌یابیم که آنها به جد القاکننده این نکته هستند که زمین محلی آرام برای بشر است که باید به آن توجه کند. به همین جهت، قرآن کریم توجه ما را به طبیعت و اتفاقات روی آن معطوف می‌کند و می‌فرماید:
آسمان‌های هفتگانه و زمین و هرکس که در آنها است او را تسبیح می‌گویند، و هیچ چیز نیست مگر اینکه در حال ستایش او، تسبیح او می‌گوید، ولی شما تسبیح آنها را درنمی‌یابید. به راستی که او همواره بردبار و آمرزنده است. (اسرا44)
آیا ندیده‌ای که هرکه در آسمان‌ها و هرکه در زمین است، و خورشید و ماه و (تمام) ستارگان و کوه‌ها و درختان و جنبدگان و بسیاری از مردم برای او سجده می‌کنند، و بر بسیاری هم عذاب ثابت شده است. و هرکه را خدا خوار کند او را گرامی‌دارنده‌ای نیست، چرا که خدا هرچه بخواهد انجام می‌دهد (حج81/).
و از ابرهای متراکم، آبی ریزان فرود آوردیم، تا بدان دانه و گیاه برویانیم، و باغ‌های درهم پیچیده و انبوه (نبأ41-61)
که ما آب را به صورت بارشی فرو ریختیم؛ آن‌گاه زمین را با شکافتنی [لازم] شکافتیم؛ پس در آن، دانه رویانیدیم. و انگور و سبزی، و زیتون و درخت خرما، و باغ‌های انبوه، و میوه و چراگاه، [تا وسیله] استفاده شما و دام‌هایتان باشد (عبس52-23) .
ابراهیم اؤزدمیر سپس ضرورت حفظ درختان، جنگل و نواحی سبز از دیدگاه قرآن و احادیث را مطرح می‌کند و در ادامه موضوع حفاظت از حیوانات و نظر قرآن و احادیث درباره آنها را پیش می‌کشد. اسلام زمین را محلی برای تطهیر و عبادت خدا تلقی می‌کند. رسول خدا (ص) می‌فرماید: زمین محلی برای عبادت و تطهیر من و مسلمانان قرار داده شده است.
این بدان معنا است که هنگامی که آب برای وضو در دسترس نباشد، به جای آن می‌توان از خاک برای تیمم استفاده کرد.
رسول خدا (ص) آن‌گاه می‌فرماید: خداوند زیبا است و زیبایی را دوست دارد، خداوند بخشنده است و بخشندگی را دوست دارد. او پاکیزه است و پاکیزگی را دوست دارد.
از نظر اسلام پاکیزگی یکی از ارکان ایمان است. بر همین اساس در اسلام رابطه‌ای مستقیم بین ایمان و پاکیزگی وجود دارد؛ بنابراین در طی قرن‌ها، پاکیزگی یکی از خصیصه‌های بارز مسلمانان بوده است. پیامبر (ص) در این‌باره فرموده است: «پاکیزگی نیمی از ایمان است».
بی‌تردید یکی از مهم‌ترین جنبه‌های حفظ محیط طبیعی و محیط زیست مراقبت از درختان، جنگل، درخت‌زار، روستاها و تمامی موجودات زنده‌ای است که زیست بوم آنها چنین نواحی می‌باشد. دین اسلام مهمی را در این زمینه مطرح کرده است. با نگاه به قرآن می‌توان دریافت که کلمه درخت با معانی مختلفی استعمال شده است.
گرچه در قرآن هیچ دستور مستقیمی در مورد کاشت درختان صادر نشده است، اما صحبت از باغ و بوستان به قدری مکرر و با ذکر جزئیات است که هیچ خواننده آگاهی نمی‌تواند از کنار آن بگذرد؛ زیرا خداوند در هنگام خلق عالم آن‌را با درختان و باغ‌ها زینت بخشید و آنها را برای استفاده به انسان هدیه کرد. کلمه درخت 62 بار و کلمه بهشت در معنای باغ حدود 641 بار در قرآن تکرار شده است.
پیامبر اسلام (ص) هم در سیره عملی و هم در احادیث مختلف اهمیت به سزایی برای کاشت درخت، حفاظت از درختان موجود، جنگل‌کاری و حفاظت از جنگل‌های موجود قائل بود. اینک تعدادی از احادیث ایشان در رابطه با کاشت درخت و حفاظت آن نقل می‌شود:
هرکس درختی بکارد، خداوند به اندازه میوه‌های آن به او پاداش می‌دهد.
هرکس که سرزمین خشک بیابانی را احیا کند و زیر کشت ببرد خداوند به این عمل او پاداش می‌دهد. تا زمانی که انسان‌ها و حیوانات از آن بهره ببرند این کار صدقه‌ای از طرف آن شخص محسوب خواهد شد.
هرکس درختی بکارد و از آن مراقبت کند تا بزرگ گردد و ثمر دهد، در جهان آخرت پاداش خواهد گرفت؛ پاداش هفت چیز حتی پس از مرگ به فردی که مستحق آن بوده است، می‌رسد. علمی که آموخته، آبی که برای مصرف عموم آماده کرده، چاهی که حفر کرده، درختی که کاشته، مسجدی که بنا کرده است، قرآنی که برای او می‌خوانند و دعایی که فرزندان پس از او برایش می‌خوانند.
با نگاهی اجمالی به قرآن، جایگاه پراهمیت حیوانات که از اعضای کلیدی بوم‌زیست هستند، بی‌درنگ مشخص می‌شود. تعدادی از سوره‌ها نام حیوانات را به خود گرفته‌اند: بقره، نحل، عنکبوت، نمل.
همانند جایگاه مهمی که قرآن برای حیوانات قائل است، پیامبر (ص) نیز بر حفاظت از حیوانات و رفتار مهربانانه با آنها تأکید می‌کرد:
خداوند ارحم الراحمین، نسبت به آنان که مهربانند، مهربان است. نسبت به آنانی که بر روی زمین هستند مهربان باشید تا اهل آسمان (فرشتگان) با شما مهربان باشند.
رسول خدا (ص) بدرفتاری با حیوانات را منع و در این‌باره هشدار داده است:
خداوند پیرزنی را بدین‌جهت کیفر داد که او گربه‌ای را زندانی کرده بود تا اینکه جان داد. پیر زن نه غذایی به حیوان داد و نه به حیوان اجازه داد تا غذایش را به دست آورد.
نمونه‌هایی از تاریخ اسلام در این زمینه که از منظر سیاحان غیر مسلمانان به تصویر کشیده شده است بخش بعدی مقاله ابراهیم اؤزدمیر را تشکیل می‌دهد.
با مطالعه تاریخ مسلمانان می‌توان فهمید که آنان در هماهنگی با طبیعت و موجودات آن زندگی می‌کرده‌اند. موثق‌ترین شاهدان این امر سیاحان غربی هستند که به سرزمین‌های اسلامی سفر کرده‌اند.
مونتنیرنویسنده مشهور فرانسوی به این موضوع اشاره می‌کند و می‌گوید: مسلمانان ترک حتی درمانگاه‌ها و مؤسسات خیریه‌ای برای حیوانات تأسیس می‌کنند. این حقوقدان فرانسوی که در قرن هفدهم به امپراطوری عثمانی سفر کرده بود، گویی به بیمارستانی در دمشق اشاره می‌کند که در آن گربه‌ها و سگ‌های بیمار مداوا می‌شدند. او در مورد مؤسسات موقوفه برای حیوانات شرح می‌دهد:
در سنت کهن مؤسسات موقوفه، مناطقی برای چرا و مداوای حیوانات بیمار اختصاص داده می‌شد. مرعای سبز-منطقه‌ای که هم‌اکنون مجتمع ورزشی دمشق در آن بنا شده است-مکانی برای چرای حیوانات از پا افتاده بود که صاحبانشان به آنها غذا نمی‌دادند. این حیوانات تا زمان مرگشان در این مکان چرا می‌کردند.
در میان موقوفه‌های دمشق مکان‌هایی نیز می‌توان یافت که گربه‌ها می‌توانستند بخورند، بخوابند و جست و خیز کنند. در این مکان‌ها، صدها گربه بودند که هیچ مشکلی برای غذای روزانه نداشتند و همچون عناصر ثابت این مکان بودند.
ابراهیم اؤزدمیر در پایان مقاله‌اش به مسئله عدم حیف و میل منابع طبیعی از دیدگاه اسلام می‌پردازد. به عقیده وی، یکی دیگر از اصول مهم مرتبط با محیط زیست در اسلام، منع اسراف و زیاده‌روی است. این اصل، به ما می‌آموزد که حفظ تعادل، تعهدی انسانی است. علم محیط زیست نشان می‌دهد که جهان، تعادل و اکوسیستم‌های بسیار حساس دارد و بنابراین انسان باید این زیست‌بوم‌ها را حفظ کند.
اسلام استفاده از طبیعت را جایز می‌شمرد اما این بهره‌برداری نباید از روی هوا و هوس باشد. خداوند اسراف و زیاده‌روی را منع کرده است:
ای فرزندان آدم، جامه خود را در هر نمازی برگیرید، و بخورید و بیاشامید ولی زیاده‌روی مکنید که او اسرافکاران را دوست نمی‌دارد (اعراف13).
ابراهیم اؤزدمیر در مقاله‌ای دیگر، به دیدگاه‌های پیامبر اسلام (ص) در مورد محیط زیست می‌پردازد. او می‌گوید لازمه درک نگرش پیامبر به محیط زیست برجسته کردن جهان‌بینی جامع، منسجم و همه جانبه‌گر و مبتنی بر توحید است. می‌توان حضرت محمد(ص) را اولین نمونه خلیفة اللهی از نظر قرآن در نظر گرفت.
پیامبر در سیره و احادیث خود، نه تنها برای عبادت جمعی، قانون مدنی، آداب و معاشرت اجتماعی بلکه برای کاشت درخت، نگهداری جنگل و حفظ محیط زیست اهمیت زیادی قائل بود. حدیث زیر، نکاتی آموزشی در مورد علایق و دغدغه‌های ایشان نسبت به محیط زیست را نشان می‌دهد: اگر هسته خرمایی در دست دارید و اگر وقت دارید، حتما آن‌را بکارید، حتی اگر روز قیامت در حال وقوع باشد.
آن حضرت بعد از آنکه به مدینه هجرت کرد، کاشت درختان و نخلستان را سازمان داد. ایشان جنگل‌ها و فضاهای سبز را به مناطق حفاظتی تبدیل نمود، که در آن هر نوع حیوان زنده‌ای می‌توانست بدون تهدید زندگی کند. در درون این «مناطق قرق‌شده» که به آنها حمی (منطقه تحت حمایت) می‌گفتند، نه درختی، نه بوته‌ای و نه سبزه‌ای را می‌توانستند قطع کنند، و نه هیچ حیوان وحشی را می‌توانستند شکار کنند و یا مزاحم آنها بشوند. حضرت محمد (ص) در اطراف مدینه، قطعه زمینی را تقریبا به عرض 21 مایل حمی اعلام کرد و به منطقه قرق تبدیل شد. ایشان مکان‌های دیگری را هم مانند مکان یاد شده به عنوان حمی اعلام کردند./۸۷۶/د۱۰۱/س
ادامه دارد...
منبع: پایگاه اینترنتی فقه حکومتی وسائل