یادداشت | "گرانی" عامل افزایش آسیب‌های اجتماعی در ایران
به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، در فیلم «اثر پروانه‌ای» به کارگردانی «اریک برس» و «جی. مکی گروبر» دانشجوی ۲۰ ساله‌ای به نام «ایوان» از دوران کودکی خاطره‌هایش را از دست می‌داده. پس شروع به یادداشت خاطرات روزانه‌اش می‌کند. اتفاقات بسیار عجیبی می‌افتد که زندگی آنها را زیر و رو می‌کند و ایوان تمام آنها را از یاد می‌برد. اما زمانی که بزرگ می‌شود، روشی پیدا می‌کند که با استفاده از همان خاطراتی که یادداشت کرده، به خاطره‌های فراموش‌شده برسد و این توانایی را پیدا می‌کند تا گذشته را عوض کند؛ اما با عوض کردن گذشته، آینده نیز زیر و رو می‌شود و هر بار زندگی یکی از این دوستانش خراب می‌شود. ایوان هیچ نمی‌دانست که عوض کردن یک چیز کوچک در گذشته هزاران برابر، آینده را تغییر می‌دهد.
نام این فیلم برگرفته از نام یکی از قضایای تئوری آشوب به اسم «اثر پروانه‌ای» گرفته است. عبارت «اثر پروانه‌ای» در سال ۱۹۷۲ مقاله‌ای از ادوارد نورتون لورنتس ریاضیدان و هواشناس برجسته به کار رفت. عنوان مقاله‌ی او این بود «آیا بال زدن پروانه‌ای در برزیل می‌تواند باعث ایجاد تندباد در تگزاس شود؟»
در این نوشتار نیز پرسش ما این است که آیا افزایش قیمت سکه و دلار می‌تواند سبب افزایش آسیب‌های اجتماعی در ایران شود؟ پاسخ مثبت است. برای اثبات آن نیازمند بیان مقدماتی هستیم.
نگاهی به وضعیت اختلالات روانی در ایران
در تاریخ ۷ آبان 1396، «انوشیروان محسنی بندپی» رئیس سازمان بهزیستی کشور، اعلام کرد که بر اساس آخرین پیمایش ۲۳ درصد جامعه [حدود ۱۸ میلیون و شش‌صد و سی هزار نفر] به‌نوعی دچار اختلالات روانی هستند که این آمار در شهرهای بزرگ‌تر به‌مراتب بیشتر است. این اختلافات مواردی مانند افسردگی، اضطراب، وسواس، اختلالات خواب، اختلالات رفتاری، پرخاشگری را شامل می‌شود.
وی یکی از عوامل مؤثر در ایجاد این اختلالات را مسائل درآمدی و فقر اعلام کرد. (ایرنا)
دکتر مریم رسولیان، رئیس انجمن علمی روان‌پزشکان ایران در تاریخ ۱۲ مهر ۱۳۹۶ اظهار داشت که بر اساس شواهد موجود، بیکاری، شیوع اعتیاد و اختلالات روان‌پزشکی را ۲ تا ۴ برابر کرده و این یافته مؤید این است که اختلالات روان‌پزشکی ارتباط مستقیم با فقر و بیکاری دارد. (ایسنا)
بر اساس اعلام نظرهای رسمی و کارشناسی بالا دو نکته به دست می‌آید:
اولاً میزان شیوع بیماری‌های روانی در کشور ما نگران‌کننده است؛
ثانیاً یک پایه‌ی بروز و افزایش اختلالات روانی مسائل اقتصادی و معیشتی افراد و خانواده‌ّها است.
رابطه‌ی مشکلات معیشتی و اختلالات روانی
چندین دهه است که مشخص شده است که افرادی که به لحاظ اجتماعی و اقتصادی در سطح پایینی هستند و با مشکلات مالی و معیشتی دست و پنجه نرم می‌کنند، تقریباً دو برابر ونیم بیش از طبقات مرفه‌تر ممکن است به اختلالات روانی دچار شوند. دلایل این ارتباط کاملاً روشن نیست؛ اما شاید وجود استرس بیشتر در زندگی فقرا و آسیب‌پذیری بیشتر آنان در برابر انواع عوامل استرس‌زا، منجر به برخی اختلالات روانی نظیر افسردگی شود. اگر بخواهیم ارتباط میان شرایط اقتصادی و بهداشت روانی را در یک جمله بیان کنیم، این‌گونه باید گفت که اقشار کم‌درآمد بیش از اقشار ثروتمند، تقریباً به همه‌ی بیماری‌ها و ناتوانی‌ها اعم از جسمی و روانی مبتلا می‌شوند؛ هم به لحاظ دفعات ابتلا و هم به جهت شدت و مدت آن. (۱)
استرس پیامدهای گوناگونی دارد و بر جنبه‌های مختلف زندگی انسان تأثیر می‌گذارد. استرس ممکن است منجر به مشکلات جسمانی، روانی، اختلال در عملکرد و مشکلات هیجانی و عاطفی گردد. بخش بزرگی از شواهد و مدارکی که طی دهه‌های اخیر به دست آمده است، نشان‌دهنده‌ی ارتباط میان رویدادهای زندگی و نابهنجاری‌های روانی و جسمانی است. (۲)
برای درستی این یافته روان‌شناختی می‌توان برخی از آموزه‌ّای اسلامی را نیز شاهد آورد؛ برای مثال امام صادق (ع) نیز در روایتی نورانی می‌فرماید: پنچ چیز است که هر کس یکی از آنها را نداشته باشد، پیوسته زندگی‌اش معیوب، خردش سرگشته و فکرش مشغول است: اول تندرستی، دوم امنیت، سوم فراخی در روزی، چهارم همدم سازگار. راوی می‌گوید: عرض کردم: منظور از همدم سازگار چیست؟ فرمود: زن نیک و فرزند نیک و هم‌نشین نیک. [امام علیه السلام در ادامه فرمود:] و پنجم که جامع همه این‌هاست، آسایش. (خصال، ص 284، ح 34) همان‌طور که در حدیث شریف بالا می‌بینیم نداشتن وضعیت مالی بسامان سبب پدید آمدن مشکلات روانی (زوال العقل، مشغولیه القلب) می‌شود.
رابطه‌ی اختلالات روانی فردی و آسیب‌های اجتماعی
یکی از عوامل مهم پدید آمدن و گسترش آسیب‌های اجتماعی، وجود اختلالات روانی در افراد جامعه است. توضیح آنکه در پیدایش و افزایش آسیب‌های اجتماعی عوامل گوناگونی نقش دارند: عواملی عوامل فردی مانند جنس، سن، وضعیت ظاهری و قیافه، ژنتیک، عوامل محیطی مانند اوضاع و شرایط اقلیمی، شهر و روستا، کوچه و خیابان، گرما و سرما، عوامل اجتماعی از قبیل خانواده، طلاق، فرهنگ، رسانه‌ها، مهاجرت، جمعیت و عوامل روانی مانند حساسیت، نفرت، ترس، کم‌هوشی و نیز بیماری‌های روانی. (۳)
بنابراین وقتی برای مثال باخبر می‌شویم که قیمت دلار از ۷۰۰۰ تومان عبور می‌کند یا قیمت سکه به حدود ۲ و نیم میلیون تومان می‌رسد و به آثار این افزایش قیمت‌ها بر قیمت‌های سایر کالاها و خدمات مثل مواد غذایی، کالای خانه، حمل‌ونقل و... توجه می‌کنیم، درمی‌یابیم که این افزایش قیمت‌ها به هر دلیل چه داخلی و چه خارجی، چه ناشی از سیاست‌های نادرست یا عدم نظارت و... به مشکلات معیشتی توده‌ی مردم می‌افزاید و افزایش مشکلات معیشتی سبب افزایش استرس در آنها می‌شود و استرس از علل مهم پدید آمدن اختلالات روانی در افراد است و اختلالات روانی نیز از عوامل اصلی آسیب‌های اجتماعی است؛ آسیب‌هایی که امروز در کشورمان شاهد آنها هستیم و آگاهی از آمارهایشان کار دشواری نیست؛ آسیب‌هایی که معلول عواملی در گذشته هستند و در صورت، عدم چاره‌اندیشی مناسب می توانند در آینده از آنچه اکنون هستند نیز اسفناک‌تر شوند و از جمله‌ی این تدابیر بهبود وضعیت معیشت اقشار آسیب‌پذیر جامعه است.
حال برای نمونه به برخی از آمارهای تکان‌دهنده‌ی بعضی از این آسیب‌ها اشاره می‌کنیم؛
- کاهش سن روسپی‌گری در ایران به زیر ۱۰ سال؛
- وجود ۱۵ میلیون پرونده‌ی قضایی جاری در دست رسیدگی؛
- وجود ۲٫۳ میلیون نفر معتاد (برابر با معتادان هند درحالی‌که هند تقریباً ۱۵ برابر ما جمعیت دارد)؛
- وقوع یک طلاق به ازای ۴٫۵ ازدواج؛
- سه برابر شدن میزان ابتلا به ایدز از طریق ارتباط جنسی نسبت به سال 1365؛
- وجود بیش از ۲۰۰ هزار معتاد به الکل در کشور و... . (۴)
نتیجه‌گیری
افزایش قیمت کالاها و خدمات در جامعه فقط افزایش قیمت کالاها و خدمات نیست و تنها سویه‌ی اقتصادی یا حتی سیاسی ندارد، بلکه دارای سویه‌های فردی و اجتماعی نیز هست که بی‌توجهی برنامه ریزان و مسئولان اقتصادی به آنها سبب پدید آمدن و افزایش بحران‌هایی در جامعه می‌شود. ممکن است گاهی افزایش قیمت‌ها در کوتاه‌مدت سبب افزایش درآمدی برای دولت یا گروه‌هایی از افراد شود؛ اما چه‌بسا در میان‌مدت یا بلندمدت، لازم باشد چند برابر آن هزینه شود تا سلامت جسمی و روانی جامعه تأمین شود؛ تازه این نگاه، خوش‌بینانه است؛ زیرا برخی از آن آسیب‌های واردشده شاید هیچ‌گاه جبران‌پذیر نباشند./۸۴۱/ی۷۰۲/س
حجت الاسلام محمدرضا آتشین صدف، نویسنده و پژوهشگر
پی نوشت
(۱) فقر و بهداشت روانی از دیدگاه دین و روانشناسی، سید مهدی موسوی اصل، روانشناسی و دین، زمستان 87، شماره‌ی 4، ص ۱۰۲.
(۲) تأثیر راهبردهای مقابله با استرس بر سلامت روان دانشجویان: اثر تعدیل‌کننده سرسختی روان‌شناختی، فصلنامه دانش و پژوهش در روانشناسی کاربردی محمد مهدی حسن شاهی و مریم دارایی، زمستان 1384 - شماره 26، ص 79.
(۳) آسیب‌های اجتماعی؛ علل و عوامل و راه‌های پیشگیری از آن، محمد فولادی، معرفت تیر 1384، شماره‌ی 091، ص ۳۷.
(۴) رئیس انجمن مددکاری ایران، سید حسن موسوی چلک، ۱۲ آبان ۱۳۹۵، ایسنا.