گفت‌وگوی تفصیلی | شرایط "تکامل اجتماعی" در دوران انتظار
اشاره: در جوامع مختلف غالب بزرگان و اندیشمندان دینی و مذهبی آن هدف خلقت انسان را رسیدن به تکامل، رشد و تعالی عنوان می‌کنند و هیچ فرد وجود ندارد که لزوم پیشرفت و سیر صعودی انسان را منکر شود، مگر افرادی که از دین خاصی پیروی نکرده یا بر اساس مفاهیم واهی نسبت به سرای دیگر نا امید شده باشند.
از مهمترین ویژگی‌های اعتقاد به سرای آخرت امیدواری و حرکت برای رشد و تکامل است، به طوری که طبق آمار برخی پژوهشکده‌ها افراد دیندار نسبت به افرادی که بی‌اعتقاد به دین و معاد هستند، بسیار امیدوارتر و پرنشاط‌تر هستند.
هرچند ممکن است، این دسته افراد در اوایل زندگی با شادی‌های کاذب خود را سرگرم و مشغول این دنیا نمایند، اما به مرور زمان پرده از رخ این جذابیت‌های ظاهری کنار رفته و این افراد نه تنها هیچ لذتی از این دنیا نمی‌برند که پوچی زندگی بی‌هدف تبدیل به بحرانی برای آنها شده و نتیجه آن ناامیدی مفرط شده که بعضا به خودکشی ختم می‌شود.
یکی از امور دیگری که باعث امیدواری و نشاط در زندگی افراد می‌شود، اعتقاد به منجی است که در همه ادیان زنده دنیا وجود دارد و حتی ادیان دیگر در پرداختن به این موضوع مهم و سرنوشت‌ساز مقدم بر دین اسلام هستند و دین اسلام تصدیق کننده وجود منجی در دوره آخر‌الزمان است.
وجود منجی در دین اسلام و به خصوص مذهب تشیع سبب به وجود آمدن فرهنگ خاصی به نام فرهنگ انتظار شده است که آثار و برکات فراوانی را برای این مذهب به ارمغان آورده است.
برای نهادینه و پذیرفته شدن فرهنگ انتظار در جامعه اسلامی و دیگر جوامع جهانی، ضرورتا مقدمات و شرایط گوناگونی نیاز است، چراکه ساختار جامعه مهدوی با دیگر جوامع متفاوت بوده و برای این فرهنگ‌سازی وجود ساختار خاصی لازم است.
به همین جهت خبرنگار خبرگزاری رسا مصمم شد تا این مسأله را در گفت‌وگویی با حجت الاسلام والمسلمین عبدالرسول یعقوبی، جامعه شناس و عضو هیأت علمی جامعه المصطفی، شرایط لازم یک جامعه برای پذیرش فرهنگ انتظار و مهدویت را بررسی کند.
وی معتقد است، حرکت جوامع مختلف بر اساس ارزش‌ها و اعتقادات خاص آنها برنامه‌ریزی می‌شود و در جامعه ایران هم از جهت شیعه بودن مذهب حاکم بر آن، اعتقاد به ارزش‌های شیعی و بحث مهدویت به مرور زمان سبب تکامل اجتماعی آن خواهد شد.
متن کامل گفت‌و گو با وی در زیر تقدیم مخاطبان می‌شود.
رسا ـ اعتقاد به مهدویت چه آثار و برکاتی را می‌تواند برای جامعه در پی داشته باشد؟
هر جامعه‌ای دارای یک سری ارزش‌ها و اعتقاداتی است که بر اساس آنها حرکت می‌کند و همین ارزش‌ها و اعتقادات می‌تواند جامعه را به رشد و حرکت یا به سکون، سستی و عقب‌ماندگی وادار کند.
هیچ جامعه‌ای خالی از آداب و رسوم و اعتقادات نیست، جامعه ایران به لحاظ این‌که یک جامعه شیعه است، به طور نسبی دارای ارزش‌های شیعی بوده که این ارزش‌ها و اعتقادات پیامد‌هایی برای جامعه دارد.
یکی از آثار و برکاتی که اعتقاد به مهدویت در جامعه دارد، تکامل اجتماعی است، جامعه‌ای که معتقد به امام زمان(عج) و انتظار باشد، یک جامعه کامل و مترقی است که هیچگاه درجا نزده و همیشه با نگاه به آینده سعی در پیمایش پله‌های تکامل دارد.
رسا ـ این اعتقاد چگونه سبب تکامل جامعه می شود؟
حال این‌که چگونه اعتقاد به مهدویت و انتظار سبب تکامل اجتماعی و ترقی در جامعه می‌شود، دارای یک مکانیزم خاص است، به این صورت که جامعه معتقد به امام زمان(عج) همیشه خود را با جوامع آرمانی مقایسه می‌کند و زمانی که فاصله خود با جامعه آرمانی را مشاهده می‌کند، برای رسیدن به آن مدینه فاضله و آرمان شهر برنامه ریزی کرده و طی فرآیندی سعی در رساندن خود به آن مدینه دارد.
نتیجه این برنامه‌ریزی تکامل اجتماعی است، چراکه وضعیت جامعه مهدوی به لحاظ ارزشی کاملا برجسته و پیشرفته است، به طوری که از تمام جهات مانند علم، قدرت، ثروت، ارزش‌های اسلامی و انسانی در حد کمال خودش است.
کسی که برنامه‌ریزی برای فتح قله اورست به عنوان بلندترین قله جهان را دارد، بلندی و کمال این قله و ذات برنامه ریزی برای فتح آن ایجاد کمال می‌کند؛ چراکه درنظر گرفتن چنین ارتفاعی انسان را به تکاپو و رشد وادار می‌کند، اما اگر ایده‌آل آن فرد یک قله کم ارتفاع باشد، به صورت محدود برای آن فرد ایجاد کمال می‌کند.
اما کسانی همچون جوامع غربی که چنین ارتفاعی را در نظر نگیرند و ایده‌آل آنها رسیدن به قدرت و شهوت است، دائما در اهداف پست مادی گرفتار هستند و کمالی برای آنها به وجود نمی‌آید.
رسا ـ از آثار جامعه منتظر به چند مورد اشاره فرمایید.
یکی از آثار جامعه منتظر، نقد و نظارت بر جامعه موجود است، به این صورت که جامعه شیعی بین وضعیت موجود و مطلوب مقایسه می‌کند، جامعه موجود یعنی جامعه‌ای مرکب از خوبی‌ها و بدی‌ها و جامعه مطلوب یعنی جامعه ایده‌آل که مطابق با آموزه‌های مهدوی و دینی و سراسر کمال و ارزش‌های انسانی و اسلامی است، بی عدالتی، دنیاگرایی و شهوت گرایی در مسئولان آن وجود ندارد.
رسا ـ به نظر حضرتعالی نقد و نظارت بر جامعه چه ارتباطی با امر به معروف و نهی از منکر دارد؟
وقتی نقص‌های جامعه موجود را مشاهده کرد، شروع به نقد، نظارت، امر به معروف و نهی از منکر کردن این جامعه می‌کند و این اثر پر برکت مختص جامعه شیعی و منتظر است.
در جامعه کنونی علی رغم ویژگی‌های بسیار مثبتی که وجود دارد، اما یک جامعه منتظر و رو به رشد هیچگاه راضی به آن نمی‌شود، چراکه جامعه شیعی همیشه نقاد نسبت به وضعیت موجود است تا بتواند آن نقاط منفی را از بین برده و موقعیت خود را بهبود بخشد و سرّ آن هم مقایسه با جامعه مهدوی است.
خصوصیت یک جامعه منتظر امیدواری و پویایی است
امید به آینده یکی دیگر از آثار این جامعه است، جامعه‌ای که در آن یأس وجود داشته باشد، هیچ‌گاهی حرکت و پویایی در آن ایجاد نمی‌شود، اما جامعه امیدوار به آینده با برنامه‌ریزی سعی می‌کند شکست‌های خود را جبران کند، چراکه در هر جامعه‌ای همراه پیروزی، شکست‌هایی وجود دارد و پیروزی کامل در هیچ جامعه‌ای حاصل نمی‌شود.
آیه «إن مع العسر یسری» در قرآن هم ناظر به همین موضوع است، به این معنا که عسر و سختی مقدمه آسانی و پیروزی است و نشان‌دهنده این است که در جامعه سختی‌ها و مشکلات و مصائب فراوانی وجود دارد.
حال اگر جامعه‌ای اعتقاد به از بین رفتن مشکلات و پیروزی در آینده نداشته باشد، ممکن است به یأس و نابودی برسد، اما در طرف مقابل امید باعث می‌شود که حرکت، تلاش و پویایی جامعه متوقف نشود.
رسا ـ از نظر شما مهمترین تفاوت جامعه شیعی و منتظر ظهور با جامعه اهل سنت چیست؟
یکی از متفکرین غربی در تحلیل و تبیین برجستگی و علت موفقیت‌های جامعه شیعی در نهضت‌های پیاپی در مقایسه با جامعه اهل‌سنت معتقد به وجود سه عنصر در جوامع شیعی است که سرّ پیشرفت و پیروزی‌های نهضت شیعی شده و جامعه اهل سنت از آنها محروم بوده است.
نخست عنصر شهادت که برگرفته از قیام امام حسین(ع) در کربلا است، دیگر عنصر انتظار و مهدویت و در آخر عنصر فقاهت و روحانیت که هرسه عنصر مرتبط با یکدیگر هستند و هیچ‌کدام از آنها بدون دیگری کامل نیستند؛ چراکه مهدویت ادامه نهضت امام حسین(ع) و قیام کربلا است و بحث روحانیت و ولایت فقیه هم مرتبط با بحث مهدویت و امام زمان(عج) است.
اگر عنصر مقاومت و شهادت می‌آموزد که هیچگاه بن‌بستی برای شیعه وجود ندارد، در طرف دیگر هم عنصر مهدویت، امیدواری به آینده را در جامعه منتظر نهادینه می‌کند و روحانیت هم حلقه اتصال آنها است.
رسا ـ تحلیل حضرتعالی از پویایی جامعه منتظر چیست؟
فرد منتظر و معتقد به حضرت مهدی(ع) همیشه به سوی پیشرفت و تعالی در حرکت است و خود را از جهت مادی و معنوی ملزم به ایجاد شرایط سربازی حضرت می‌‌داند، به طوری‌که بعد از ظهور لیاقت حضور در سپاه مهدوی را داشته باشد.
البته شرط به وجود آمدن این اثر در فرد و جامعه، نگاه مثبت به قضیه انتظار است، یعنی مسأله مهدویت به‌گونه‌ای مثبت تبیین شود، چراکه در صورت تحلیل وارونه و تهییجی از مسأله انتظار نه تنها آثار آن مانند نظارت بر جامعه، امیدواری، پویایی و تکامل حاصل نمی‌شود، زیرا ایجاد تمامی شرایط وابسته به تبیین بر مبنای واقعیت است.
این‌که برخی فاسد شدن جامعه را از شرایط ظهور حضرت عنوان می‌کنند، مصداق وارونه نشان دادن قضیه انتظار است و جامعه را در رکود و رخوت فرو برده و مانع شکل‌گیری آثار انتظار در جامعه می‌شود، چراکه امام زمان(عج) به ضد خود تعبیر می‌شود و کاملا نتایج آن معکوس خواهد بود.
رسا ـ اعتقاد مهدوی برای تولد نهضت‌های جدید چه ظرفیت هایی ایجاد می کند؟
به وجود آمدن نهضت‌های سیاسی و اجتماعی هم اثر دیگر جامعه مهدوی است که به عنوان بارزترین مصداق آن می‌توان به نهضت تنباکو اشاره کرد، آن انرژی شگفت‌آوری که باعث به وجود آمدن این نهضت شد و آن حرکت موفق و خالصی که اساسا روشنفکران در آن نقشی نداشتند و توسط جامعه دینی ایجاد شد، متأثر از اعتقاد به امام زمان(عج) بود که توسط فتوای یک مرجع تقلید به وجود آمد و تمام جامعه از مؤمنین گرفته تا افراد بی قید و بند آن زمان از آن پیروی کردند.
این اثر را در خود انقلاب اسلامی هم به وضوح می‌توان مشاهده کرد، اگر شعائر مردم در انقلاب مورد بازخوانی قرار گیرد، مشاهده می‌شود که یکی از شعارهای اصلی مردم بحث انتظار و اعتقاد به حضرت در کنار شعار حسینی، ولایت و ارادت به ائمه(ع) و دیگر عناصر شیعی بوده است.
جالب است که اعتقاد به حضرت مهدی(عج) در بحث نهضت تنباکو و انقلاب اسلامی به صورت مثبت خود را نشان داده است و آنقدر این اعتقاد دارای ظرفیت مثبت است که گاهی برخی افراد و جوامع مانند کشورهای آفریقایی، هند و جاهای دیگر به بهانه این آرمان و اعتقاد برخی از نهضت‌ها را با عنوان نهضت‌های هزاره‌ای ایجاد می‌کنند.
صرف نظر از استفاده مثبت و منفی از این مسأله، نشان می‌دهد که این اعتقاد دارای پتانسیل طبیعی و عظیمی برای ایجاد و استمرار نهضت‌ها است.
رسا ـ با تشکر از این‌که وقت ارزشمند خود را در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید./876/گ۴۰۳/س
خبرنگار: مهدی شاهی