یادداشت | تحولات دینداری ایرانیان در گزارش آینده‌پژوهی ۹۶
به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، «آینده‌پژوهی ایران 1396» (۱) عنوان پژوهش سالیانه‌ای است که به وسیله‌ی موسسه‌ی «آینده‌بان» تهیه و در 16 دی‌ماه ۱۳۹۶ انتشار یافته است؛ این پروژه توسط گروه تحقیقاتی آینده‌بان به‌عنوان مجموعه‌ای غیردولتی- غیرانتفاعی در مقام مجری و با نظارت و راهبری مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری انجام شده است. این گروه تحقیقاتی پیش‌تر نیز سه پروژه‌ی آینده‌پژوهی ایران در سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۵ را انجام داده است.
هدف و روش این گزارش
در پیشگفتار این پژوهش چنین آمده است: «ما بیش از آنکه تأثیرپذیر از گذشته‌ی خود باشیم و از تجربیات پیشین خود در زندگی تأثیر بپذیریم، رفتارهایمان و انتخاب‌هایمان از آینده‌ی نیامده‌ای شکل می‌گیرد که به همراه خود بیم‌ها و امیدهای آینده را می‌سازد» و در بخش دیگری از آن بیان شده است که «مطالب پیشِ رو گزارشی است از فرایندی گسترده و پیچیده که با هدف شناسایی مهم‌ترین مسائل ایران آینده». پژوهشگران این گزارش برای تهیه‌ی آن از ترکیبی همزمان از روش‌های گوناگون بهره گرفته‌اند که عبارت‌اند از:
- ترکیب دیدگاه‌های جامعه متخصصان و خبرگان (از طریق پرسش‌نامه‌های تخصصی) با نظرات جامعه عمومی (از طریق هشتگ‌های پربسامد شبکه‌های اجتماعی)
- ترکیب دانش ضمنی (از طریق روش‌های پیمایشی) با دانش صریح (از طریق روش‌های کمی تحلیل متن)
- ترکیب روش‌های خلاقان (از طریق سناریونگاری) با روش‌های شاهد محور (از طریق روش‌های تحلیل روند واژگان)
- ترکیب خبرگان موضوع (از طریق شکل‌دهی به پانل‌های تخصصی حوزه‌ای) با خبرگان روش‌شناسی (تسهیل گران روش‌های آینده‌نگاری)
و مجریان این پژوهش اذعان کرده‌اند که کوشیده‌اند تا با رویکردی حرفه‌ای و بدون جانب‌داری از هیچ رویکرد با نگاه جناحی و فارغ از ملاحظات دولت حاضر، از منظری اکتشافی (و نه هنجاری، به دلایلی) به بررسی‌های آینده‌های محتملی بپردازند که می‌تواند پیش روی ایران و ایرانیان قرار گیرد. آینده‌هایی که هر یک می‌تواند در بردارنده‌ی مطلوبیت‌ها و نامطلوبیت هایی باشد. (پیشگفتار گزارش آینده‌پژوهی ایران ۱۳۹۶)
مسائل و چالش‌های اصلی ایران امروز
در این پژوهش طی شش گام و با استفاده از تکنیک‌های علمی متعدد مسائل ایران به لحاظ موضوعی در 7 گروه اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، علم و فناوری، محیط زیست و سلامت گنجانده شده‌اند و مسائل گوناگون هر حیطه نیز شناسایی شده‌اند. روش‌های مزبور عبارت بوده‌اند از دریافت نظرات خبرگان و متخصصان، اتاق‌های فکر استانی، نظرسنجی شهروندی، پایش اخبار رسانه‌های آنلاین، داده‌کاوی، پویش گزارش‌های علمی ایران، پویش گزارش‌های بین‌المللی. گفتنی است بیشترین مسائل شناخته شده برابر با ۶۷۸ مسئله در حیطه‌ی اقتصاد، ۵۹۳ مورد در حیطه‌ی سیاست و ۵۴۲ مورد در حیطه‌ی سلامت بوده که از بین آنها با استفاده از شیوه‌هایی علمی که در پیوست گزارش نهایی این پژوهش آمده، مهم‌ترین مسائل هر حوزه شناسایی شده که تعداد آنها به ۱۰۰ مسئله رسیده است. پس‌ازاین مرحله مسائل هر یک از 7 حیطه، رتبه‌بندی شده و در نهایت ۷ مسئله‌ی اول ایران مشخص شده‌اند (فرایند این رتبه‌بندی و گزینش نیز فنی و پیچیده و با در کار آوردن فرمول‌ها و متدهایی علمی است که برای پرهیز از طولانی شدن سخن از ذکر آنها صرف‌نظر کردم) که عبارت‌اند از:
۱. ضرورت اصلاحات ساختاری اقتصادی
۲. بحران تأمین آب
۳. بیکاری
۴. فساد سیستمی
۵. ناامیدی درباره‌ی آینده
۶. سرمایه‌ی اجتماعی و اعتماد عمومی
۷. بحران ریزگردها
منظومه‌ی مسائل تحولات دینداری ایرانیان
در بخش چهارم این گزارش منظومه‌های ۱۰۰ مسئله‌ی ایران ۱۳۹۶ آمده است. منظور از «منظومه» در اینجا نقشه‌ای ذهنی است که شامل برخی ابعاد و زیرشاخه‌های مسئله، برخی زمینه‌ها و پیامدهای مسئله و برخی مسائل مرتبط است. منظومه‌ی ۸۵ از این بخش مربوط به تحولات دینداری ایرانیان که زیرمجموعه‌ی حیطه‌ی فرهنگ است:
در توضیح این منظومه چنین آمده است:
اگر دینداری را متأثر از کنش‌ها و واکنش‌های اجتماعی و جمعی بدانیم، نباید از تحولات آن متعجب بود. پژوهش‌های مختلف طولی نشان می‌دهد که اعتقاد به هسته‌ی درونی دین به معنای اعتقادات اصلی دین (مانند ایمان به خداوند، جهان آخرت و غیره) در سال‌های گذشته تغییر چندانی نکرده است؛ اما پوسته‌ی بیرونی آنکه سبک‌های مختلف دینداری را تشکیل می‌دهد با فراز و فرود همراه بوده است. دین‌پژوهان از سبک‌های مختلفی مانند دینداری عرفی، دینداری معنویت‌گرا، دینداری سنتی و غیره نام می‌برند که نشانه‌های تکثر در پوسته‌ی بیرونی دینداری است. از سوی دیگر برخی روندهایی که ذیل مسئله «مرکزگریزی» بدان اشاره شد در تضاد با الگوهای دینداری سنتی قرار می‌گیرند. پس یکی از مهم‌ترین مسائل فرهنگی- دینی ما به تنش سبک زندگی ایرانی- اسلامی با سبک زندگی غیررسمی مربوط است. مسئله‌ای که در آن موضوعاتی چون حجاب و گشت ارشاد اهمیت زیادی دارند. از سوی دیگر در شکل‌های تازه‌ی دینداری ظهور خرده‌هویت‌های جدید با بهره‌گیری از عناصر مذهبی نیز مهم است و به طبع می‌تواند روی مسائلی چون برجسته شدن مناسک دینی جدید تأثیر زیادی بگذارد. مناسکی چون راهپیمایی جاماندگان اربعین که از میدان امام حسین (ع) تا حرم عبدالعظیم حسنی شهر تهران برگزار می‌شود، «ایام محسنیه» و پیاده‌روی زائران امام رضا (ع) به سمت مشهد که پس از پیاده‌روی اربعین جایگاه دوم مناسکی از این دست را دارد».
تصویر منظومه‌ی تحولات دینداری ایرانیان در گزارش آینده‌پژوهی ایران 1396
هدف از آنچه تاکنون گفتیم
آنچه تاکنون گفته شد معرفی اجمالی این گزارش ارزشمند بود به امید اینکه شوق مطالعه‌ی کامل آن را در خوانندگان عزیز به‌ویژه مخاطبان حوزوی اعم از صاحب‌نظران، پژوهشگران، برنامه ریزان، مدیران، سخنوران، فعالان فرهنگی و طلاب جوان برانگیزد تا ببینیم که ما در هر یک از شئون نظریه‌پردازی، پژوهش، برنامه‌ریزی، سخنرانی، فعالیت فرهنگی و تحصیل چقدر به چنین تصویر بزرگی از وضعیت جامعه‌ی خود نیازمندیم و بدون آن گویی که در تاریکی گام بر می‌داریم و هر بار به سویی ره می‌سپریم.
شاید برخی از خوانندگان عزیز بگویند که ما خود حتی پیش از مطالعه‌ی این مطالب نیز به بسیاری از نکات آن واقف بودیم؛ بله حق با شماست؛ منتها تفاوت آنچه در این سند آمده است با آنچه خود به تجربه یافته‌ایم و با اندیشه به آن رسیده‌ایم در دو چیز است یکی در جامعیت نقشه‌وار بودن آن و دیگری در متکی بودن به روش‌های علمی معتبر؛ آری هر کدام از ما وقتی به نقشه‌ی شهرمان (مخصوصاً اگر کلان‌شهر باشد) نگاه می‌کنیم، جاهایی از آن برای ما آشناست؛ اما تصویر بریده‌بریده و ناقص ما کجا و نقشه‌ی جامع شهر کجا. دیگر اینکه فرق است بین آنچه من خود رسیده‌ام بدون اینکه از اعتبار و دقت (روایی و پایایی) آن اطمینان داشته باشم و همیشه این احتمال وجود دارد که حدس و گمانی بیش نباشد که در معرض انواع لغزش‌های اندیشه‌ای است؛ تا آنچه به‌صورت روشمند از نظر علمی به دست آمده است.
البته این بدان معنا نیست که این پژوهش قیمتی هیچ کاستی‌ای ندارد؛ این پژوهش نیز با تمام ارزش‌های آن مانند هر کار بشری دیگری ممکن است کاستی‌هایی داشته باشد؛ اما این چیزی از ارج آن و اجر مجریان آن کم نمی‌کند؛ برای مثال ممکن است موضوعی برای نوع خاصی از مخاطبان برجسته و بسیار مهم باشد؛ اما با توجه به رویکرد و هدف و روش پژوهش در این گزارش، آن موضوع حاشیه‌ای قلمداد شود؛ برای مثال در رتبه‌بندی ۱۰۰ مسئله از نگاه خبرگان، از بین چهار درجه‌ی اهمیت مسائل یعنی ۱. اهمیت خیلی زیاد؛ ۲. زیاد؛ ۳. کم؛ ۴. خیلی کم، «تحولات دینداری ایرانیان» جزء مسائل کم‌اهمیت به شمار آمده است. (ر.ک: متن گزارش، ص 211- 214)
شاید در نگاه کلی به مسائل جامعه این‌گونه باشد (شاید هم نباشد)، اما برای ما حوزویان و سایر دغدغه‌مندان در حیطه‌ی دین، بحث تحولات دینداری ایرانیان موضوع بسیار مهم‌تری است و در حد یکی از ۷ مسئله‌ی مهم کشور؛ بنابراین ما به پژوهش جداگانه‌ای در این موضوع داریم که باید با شیوه‌های معتبر علمی آینده‌پژوهی به سراغ آن برویم.
جایگاه حوزه‌های علمیه و طلاب در گزارش آینده‌پژوهی ایران 1396
نکته‌ی قابل‌تأمل در این گزارش این است جایگاه بسیار کم‌رنگ (در حد هیچ) حوزه‌های علمیه است که در هیچ جای آن هیچ سخنی درباره‌ی حوزه‌ّهای علمیه و طلبه‌ها نیست؛ جز درباره‌ی یک موضوع آن هم در حد چند کلمه با عنوان «استقلال حوزه‌های علمیه»؛ درحالی‌که درباره‌ی مسائل دانش آموزان و مدارس دولتی و غیردولتی و نظام آموزش و پرورش؛ درباره‌ی دانشجویان و دانشگاه و نظام آموزش عالی دولتی و آزاد و غیرانتفاعی صفحات متعددی اختصاص یافته است؛ یعنی افزون بر اینکه حوزه‌های علمیه به‌عنوان نهادی آموزشی به حساب نیامده است؛ حتی در حیطه‌ی فرهنگ و به‌ویژه مسئله‌ی ۸۵ که مربوط به تحولات دینداری ایرانیان است نیز ذکری از حوزه‌های علمیه نشده است؛ تا چه رسد به حیطه‌های مربوط به اقتصاد، سیاست، اجتماعی و... این در حالی است که حوزه‌های علمیه نهادی ریشه‌دار، گسترده و تأثیرگذار در حیطه‌های گوناگون آموزشی، سیاسی، فرهنگی، دینی، اجتماعی و... است. البته از حق نگذریم درباره‌ی نقش مراجع تقلید به صورت جداگانه نکاتی گفته شده است؛ اما سخن بنده درباره‌ی کلیت حوزه‌های علمیه است که مراجع بزرگوار تقلید بخشی از آن (هرچند بخش شاخص و بسیار برجسته‌ای) به شمار می‌آیند.
جایگاه مراجع تقلید در گزارش آینده‌پژوهی ایران 1396
در منطومه‌ی ۹۰ این گزارش چنین در موضوع «جایگاه مرجعیت دینی» چنین آمده است:
«جایگاه مرجعیت تقلید در مکتب تشیع، بلندترین پایگاه معنوی و علمی در سلسله‌مراتب مقامات عالی دینی است. تجربه‌ی تاریخی و اجتماعی نشان می‌دهد که در مقدرات سیاسی و اجتماعی مردم نیز، مراجع تقلید بسیار اثرگذار بوده‌اند؛ اما تحولات دینداری و همچنین سرعت این تحولات جایگاه مرجعیت دینی را نیز متأثر کرده است. به‌طوری‌که این نهاد با مسائل مختلفی روبه‌روست. نمونه‌ی مهم آن اثرگذاری مخالفت‌های مراجع و علمای دینی با نظام بانکی است. درحالی‌که از سالیان دور نظام بانکی کشور مورد اعتراض برخی علما و مراجع بود، وضعیت نابسامان بانکی در سال‌های اخیر این اعتراض‌ها را به اوج خود رسانده است. سال 1395 رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس شورای اسلامی از ضرورت تصویب هر چه سریع‌تر «قانون بانکداری نظام جمهوری اسلامی» بعد از ۳۳ سال خبر داد. به گفتهٔ او مهم‌ترین محورهای تدوین این طرح «ربوی بودن نظام بانک داری کشور است که موجب افزایش فساد در کشور شده است» و «به‌شدت موجب ناراحتی و نگرانی مراجع تقلید کشور شده است» (خبرگزاری فارس، ۱۸ دی‌ماه ۱۳۹۵). همچنین با توجه به اینکه انتخابات ریاست جمهوری در سال ۱۳۹۶ برگزار می‌شود، یکی دیگر از مسائل مهم در بخش جایگاه مرجعیت دینی، «تعیین‌کنندگی مراجع و علمای دینی به‌عنوان گروه مرجع در انتخابات ریاست جمهوری است». اینجاست که نوع رابطه‌ی مراجع و علمای دینی با دولت دوازدهم همچنان اهمیت زیادی خواهد داشت» (گزارش آینده‌پژوهی ایران 1396، ص 164)
تصویر منظومه‌ی تحولات دینداری ایرانیان در گزارش آینده‌پژوهی ایران 1396
نتیجه‌گیری
هدف اصلی نویسنده‌ی این سطور به‌هیچ‌وجه خرده‌گیری بر مجریان دانشور و کوشای این پژوهش نبود (گرچه شاید در برخی جاها لحن و محتوای سخنم چنین به نظر برسد) که اگر به دست من بود جایزه‌ای درخور به آنها تقدیم می‌کردم حداقل در حد بازیکنان تیم ملی فوتبال اگر در جام جهانی ۲۰۱۸ اسپانیا و پرتغال را هر کدام ۲ بر صفر ببرند. هدف بنده از آنچه گفتم، یکی توجه دادن دوستانم به امکان انجام شدن چنین پژوهش‌های روشمند و مفیدی در حوزه‌ی دین و دینداری و حوزه‌های علمیه است و دیگری ضرورت انجام آن و پیشنهاد به اینکه متصدیان عالی رتبه‌ی محترم حوزه‌ی علمیه انجام چنین پژوهش‌های آینده‌نگرانه‌ای را به این مؤسسه یا مؤسسه‌های مشابه سفارش دهند که در این صورت می‌توان گفت به این حدیث حضرت علی (ع) عمل کرده‌ایم که فرمود: مَنْ عَرَفَ الایّام لَم یُغْفَلْ عَنِ ألإستعداد (تحف‌العقول، ص 98) «کسی که اوضاع روزگار خود را بشناسد از آماده شدن غفلت نمی‌ورزد»./۸۴۱/ی۷۰۲/س
محمدرضا آتشین صدف، نویسنده و پژوهشگر حوزه علمیه قم
پی نوشت
(۱) گفتنی است این گزارش آخرین گزارش آینده‌پژوهی ایران است که تاکنون منتشر شده هر چند این مؤسسه و وعده کرده که آینده‌پژوهی ایران ۱۳۹۷ را نیز در آینده تهیه و منتشر خواهد کرد.
برای دریافت متن کامل گزارش آینده‌پژوهی ایران 1396 روی پیوند زیر کلیک کنید: