جایگاه کظم غیظ اجتماعی

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، خشم، خشونت، اضطراب و بی حوصلگی یکی از ویژگی های جوامع مدرن محسوب می شود و انسان هایی که در این جوامع مشغول زندگی هستند به تبع شرایط اجتماعی، تحت تأثیر عوامل و محرک های بیرونی قرار گرفته و دچار خشم و عصبانیت می شوند.

در حقیقت می توان عصر مدرن را عصر انسان هایی دانست که مدیریت خشم را کنار نهاده و عصبانیت، خشم، بی حوصلگی و اضطراب از ویژگی های آنان شمرده می شود.

با اندکی مداقه در متون دینی و روایی خود درمی یابیم که خداوند و اهل بیت(ع) به این موضوع توجه ویژه ای داشته اند و با تقسیم بندی خشم به خشم مقدس و خشم تباه کننده، نسبت به هر کدام از آنها توصیه هایی داشته اند.
حضرت امام خمینی(ره) در کتاب شرح جنود عقل و جهل پیرامون موضوع غضب و خشم می فرمایند: «غضب یک حرکت و حالت نفسانی است که به واسطۀ آن جوشش و غلیان در خون قلب، برای انتقام حادث می شود. بنابراین وقتی این حرکت سخت شود، آتش غضب را فروزان کرده و شریان  ها و دماغ از یک دود تاریک مضطربی پُر می گردد که به واسطۀ آن عقل منحرف شده و از ادراک و رویه باز خواهد ماند.(امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص ۲۳۸)»
خشم در متون دینی
قرآن کریم هرگز اصل خشم را تخطئه نمی‌کند، بلکه خشم‌های مقدس را می‌ستاید. اساساً خشم مقدس یکی از صفات الهی است که در نام‌های خدا با نام قهار و جبار به آن اشاره شده است.
با کمک این غریزه الهی است که اموری مانند جهاد با دشمنان، حفظ نظام بشر، امر به معروف و نهى از منكر، اجراى تعزيرات، دفاع از جان و مال و جهاد با نفس معنا می یابد و اگر این غریزه در انسان وجود نداشت، بشر رو به تباهی می نهاد.
با وجود اينكه اسلام در بسيارى از موارد خشم را نكوهش كرده و به فروخوردن آن سفارش نموده، اما در مواردى هم خشم را يك امر پسنديده تلقى نموده است؛ چراكه برخى غضب ها، هدف مقدسى را دنبال مى كنند، حدود معينى دارند و براى رويارويى با كار خلافى به وجود مى آيند، اين گونه غضب ها قطعا ممدوح هستند (مكارم شيرازى و همكاران، 1382، ج 3، ص 97).

حديثى از اميرمؤمنان(ع) درباره پيامبر اكرم(ص) وارد شده كه مؤيد اين مطلب است: پيامبر خدا (ص) براى دنيا به خشم نمى آمد، اما هرگاه حق، او را به خشم مى آورد، هيچ كس او را نمى شناخت و هيچ چيز نمى توانست جلوى خشم او را بگيرد تا آن گاه كه انتقام حق را مى گرفت (محمدى رى شهرى، 1385، ج 9، ص 4339).

این خشم و غضب مقدس سبب می شود تا مؤمنان به تعبیر قرآن در برابر دشمن« اشداء علی الکفار» باشند و بتوانند با استفاده از این قوه به ایستادگی و مقاومت در برابر دشمن پرداخته و حقوق مظلومان را استیفا نمایند.
اما از سویی نیز «کظم غیظ» و فروخوردن خشم و مقابله با خشم یکی از ویژگی های مؤمنان شمرده می شود و از صفات پسندیده برشمرده می شود تا جایی که خداوند در آیه 134 سوره آل عمران می فرماید: « الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ الْكاظِمِينَ الْغَيْظَ وَ الْعافِينَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ‌» «(متّقين) كسانى هستند كه در راحت و رنج انفاق مى‌كنند و خشم خود را فرو مى‌برند و از (خطاى) مردم مى‌گذرند، و خداوند نيكوكاران را دوست مى‌دارد.»

پيامبر اكرم (ص) نیز درباره این صفت پسندیده مى فرمايند: «از محبوب ترين راه ها به سوى خداوند ـ عزوجل ـ دو جرعه (نوشيدن) است: جرعه خشمى كه با بردبارى آن را رد كنى و جرعه مصيبتى كه با صبر آن را برگردانى (كلينى، 1365، باب كظم الغيظ، ح 9)»

جامعه امروزی و لزوم کظم غیظ

همانگونه که پیشتر اشاره شد، یکی از آفت های زندگی مدرن و ماشینی شدن زیست انسانی، موضوع عصبانیت و برافروختگی و عدم توانایی کنترل خشم در میان انسان ها است.

با اندکی دقت در رفتار خود و اطرافیان می توان دریافت که میزان پرخاشگری و عصبانیت های ناشی از حجم انبوه فعالیت های روزانه و بی روح و بی اخلاق شدن جامعه، به میزان قابل توجهی افزایش یافته است و این پرخاشگری و خشم در سطوح مختلف روابط فردی، خانوادگی، اجتماعی و شغلی به وضوح قابل مشاهده است.

ریشه بسیاری از نزاع ها، درگیری ها، شرارت ها و حوادث تلخ در جامعه را می توان در موضوع خشم، پرخاشگری، عصبانیت و بی حوصلگی افراد جامعه دانست که این موضوع سبب شده است.

در واقع عدم کنترل خشم و بیگانه بودن انسان عصر کنونی با «کظم غیظ» در هنگام خشم، سبب بروز مشکلات فردی و اجتماعی فراوانی شده است و خودکشی ها، قتل ها، تصادفات و نزاع های فردی و اجتماعی و گروهی را می توان از آسیب های این موضوع دانست.

کظم غیظ دری نایاب در میان مسؤولان

خلأ الگوی «کظم غیظ» و فروبردن خشم به عنوان یکی از صفات پسندیده دینی، امروز بیش از پیش در  جامعه احساس می شود و این کمبود در میان مسؤولان نظام اسلامی بیشتر به چشم می آید.

اهمیت توجه به این موضوع در میان مسؤولان تا حدی است که رهبر معظم انقلاب ۱۶ مرداد ۱۳۹۰ در دیدار با مسئولان درباره خشم، غضب و کظم غیظ فرموده‌اند: ««و کظم الغیظ»؛ فرو خوردن خشم. یک وقت هست که شما یک فرد معمولى متعارفى هستید، خشم شما نسبت به یک برادر دینى است، نسبت به یکى از اهل خانواده است، نسبت به یکى از کارکنانتان است ـ کظم غیظ خیلى فضیلت دارد؛ «و الکاظمین الغیظ و العافین عن النّاس» ـ یک وقت هم هست که شما یک مسؤول اجتماعى هستید، جایگاهى دارید؛ حرکت شما، اثبات و نفى شما، قول و فعل شما در جامعه اثر می‌گذارد؛ در یک چنین شرایطى، خشم شما دیگر با خشم یک آدم معمولى برابر نیست.

علیه کسانى، علیه جریانى خشمگین می‌شویم و حرفى می‌زنیم؛ آثار این چنین خشمى با آثار یک خشم معمولى که حالا انسان بر فرض خشمگین می‌شود و یک نفر را کتک می‌زند، خیلى متفاوت است. کظم غیظ؛ خشم را فرو بخورید؛ کار از روى خشم انجام نگیرد. ممکن است شما با یک کسى، با یک جریانى، با یک مجموعه‌اى موافق نباشید؛ اینجا استدلال و منطق حاکم باشد؛ اگر این استدلال و منطق آمیخته شد با خشم، کار را خراب می‌کند؛ تجاوز از حد انجام می‌گیرد، اسراف به وقوع می‌پیوندد؛ «ربّنا اغفرلنا ذنوبنا و اسرافنا فى امرنا» اسراف یعنى زیاده‌روى»

متأسفانه ادبیات همراه با عصبانیت مسؤولان و عدم توجه به این صفت پسندیده در اظهار نظرها و سخنان، سبب می شود تا عصبانیت در جامعه ترویج و گسترش یافته و مشکلات بعدی را به وجود آورد.

فرهنگ اهل بیت(ع)؛ راهکار مبارزه با خشم در جامعه

توجه به سبک زندگی و سیره اهل بیت(ع) و امامان معصوم(ع) به عنوان راهنما و هادیان جامعه، می تواند بسیاری از مشکلات فردی و اجتماعی در جامعه را مرتفع کند و در حقیقت زندگانی سراسر نور و رحمت این انوار مقدس و مطهر، درس زندگی و شیوه صحیح زیست الهی را به انسان ها می آموزد.

نمونه و الگوهای فراوانی از کظم غیظ و رفتار کریمانه آن ذوات مقدس با افرادی که به ساحت این الگوهای الهی جسارت کرده اند در تاریخ نقل شده است و توجه به ابعاد زندگانی ائمه(ع) به ویژه امام موسی بن جعفر(ع) که به سبب فروبردن خشم خود و برخورد کریمانه با افراد به کاظم مشهور شده اند، می تواند الگوی اساسی جامعه کنونی برای برون رفت از معضلات بی اخلاقی، خشم، عصبانیت و مشکلات فراوانی باشد که به سبب این رذیله در جامعه به وجود آمده است.

در ارشاد شیخ مفید آمده است: «  مردى از اولاد خلیفه دوم در مدینه مى‌زیست که امام کاظم(ع) را آزار مى‌داد و گاهى به ایشان با دشنام، توهین مى‌کرد؛ برخى از یاران امام کاظم(ع)، پیشنهاد مى‌کردند که او را تأدیب کنند؛ اما امام شدیداً ایشان را از این کار باز مى‌داشت.

روزی امام کاظم(ع) بر مرکب سوار شده و به مزرعه آن مرد رفتند و او را در مزرعه یافتند و چون کنار او رسیدند، از مرکب پیاده شدند و با گشاده‌رویى و بزرگوارى از او پرسیدند: چقدر براى این مزرعه خرج کرده‌اى؟ گفت: صد دینار. فرمود: چقدر امید سود دارى؟ گفت: غیب نمى‌دانم. فرمود: گفتم چقدر امیدوار هستى؟ گفت: امید ۲۰۰ دینار سود دارم. حضرت ۳۰۰ دینار به او مرحمت فرمودند و فرمودند زراعت هم از آن خودت، خدا به تو آنچه به آن امید دارى خواهد رسانید.

آن شخص برخاست و سر آن گرامى را بوسید و از او خواست که از گناهان و جسارت‌هاى وى در گذرد. امام تبسمى فرمودند و بازگشتند ... . روز بعد، آن مرد در مسجد نشسته بود که امام کاظم(ع) وارد شدند. آن مرد تا نگاهش به امام افتاد، گفت: «الله اعلم حیث یجعل رسالته»؛ خدا بهتر مى‌داند که رسالت خویش را به چه کسانى بدهد. دوستانش با شگفتى پرسیدند، داستان چیست، قبلا از او بد مى‌گفتى؟ او دوباره امام را دعا کرد و دوستانش با او به ستیزه برخاستند ... امام با یارانى از خود که قصد قتل او را داشتند فرمود: کدام بهتر است، نیت شما یا اینکه من با رفتار خویش او را به راه آوردم؟»

امروز جامعه ما بیش از پیش نیازمند کظم غیظ و مبارزه با خشم و عصبانیت های ناصواب است و این موضوع جز با تأسی به فرهنگ اهل بیت(ع) و سبک و سیره زندگی آن انوار مقدس میسر نخواهد شد./872/ی۷۰۲/س

وحید کوچک زاده