الذريعه بزرگ‌ترين منبع كتاب‌شناسی شيعه
به گزارش خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، كتاب‌شناسی علمی آلی است كه بر هر اندیشمند محققی لازم است در آن سر رشته‌ای داشته باشد؛ زیرا تمام تحقیقات علمی كه در پی پاسخ‌گویی به مجهولی هستند باید به فعالیت نویسندگان گذشته آگاه بود و در واقع، پاسخ‌گویی به مجهولات جز به کمک معلومات ممكن نیست و همچنین گاه درباره مجهول ما نگاشته‌های متقنی وجود دارد كه با شناخت تألیفات درباره آن موضوع می‌توان از اتلاف عمر و سرمایه‌های فراوان جلوگیری كرد.
بزرگ‌ترین منبع كتاب‌شناسی شیعه
اصلی‌ترین و بزرگ‌ترین كتاب در منبع‌شناسی و كتاب‌شناسی شیعه كتاب الذریعه الی تصانیف الشیعه است كه حاصل عمر شیخ بزرگوار علامه آقا بزرگ طهرانی است و او در 6 جلد خطی و 25 جلد چاپی در 11554 صفحه به معرفی بیش از 55 هزار اثر شیعی از زبان‌ها و ملیت‌های مختلف پرداخته و در ذیل آنها اطلاعات جامعی در حوزه كتاب‌شناسی مطرح کرده است؛ این اثر بزرگ در واقع حاصل عمر این نگارنده متعهد به حساب می‌آید و در فاصله زمانی 1329 هـ.ق تا 1389 هـ.ق و در مدت 60 سال با زحمات فراوانی نگاشته شده است.
البته مؤلف در این اثر، شیعه را به معنای عام آن در نظر گرفته است و آثار مؤلفانی را كه قائل به دو اصل عدل و امامت بوده، معرفی کرده‌اند و لذا اسامی آثار مذاهب زیدی، اسماعیلی، فطحیه و ناووسیه و نـیز کتاب‌های غیر دینی همچون رمانها، داستان‌ها، کتاب‌های علمی و صنعتی را نیز آورده‌اند.[1]
الذریعه؛ مشق غیرت
در انگیزه تألیف الذریعه عوامل مختلفی دخیل بوده است كه اصلی‌ترین آن عوامل، ادعای گزاف نویسنده مصری، جرجی زیدان مسیحی (م 1914 م/ 1335 ق) است كه در کتاب «تاریخ آداب اللغة العربیة» درباره شیعه می‌نویسد: شیعه طایفه‌ای کوچک بود که اکنون منقرض گشته و آثار قابل اعتنایی ندارد. همین یك جمله كافی بود تا غیرت دینی این عالم ربانی به جوش بیاید و 40 سال لحظه لحظه عمر شریف خود را صرف اثبات جایگاه علمی شیعه نمایند.
دیگر عوامل انگیزه‌ساز برای نگارش الذریعه را باید در مقدمه چاپ اول الذریعه جستجو كرد؛ مقدمه‌ای كه متاسفانه در چاپ‌های بعدی بنا به دلایل نامعلومی حذف شد؛[2] علامه طهرانی در مقدمه چاپ اول ضعف‌ها و نقائص كشف الظنون حاجی خلیفه را از دیگر عوامل نگارش کتاب خود برمی‌شمرد و تشویق‌های مرحوم سید حسن صدر را مكمل علل ناقصه گذشته بیان می‌دارد؛[3] تمام این عوامل در كنار انس دیرینه ایشان با تألیفات و مؤلفان شیعه و وجود قدرت علمی در این باره حجت را برای اقدام به نگارش این اثر ارزشمند بر ایشان تمام نمود.[4]
ترتیب الذریعه
برای استفاده از معاجم ابتدا باید شیوه نگارش كتاب را به دست آورد تا بتوان در اسرع وقت مطالب مورد نظر را در آن پیدا كرد. الذریعه در واقع فهرست‌نگاری بر اساس حروف الفبا است كه آثار شیعه در فاصله زمانی قرن اول تا ۱۳۷۰ق (چهارده قرن) در آن گرد آمده است.[5] البته بعد از چاپ الذریعه افراد مختلفی با رویكردهای متفاوتی به استدراك و یا باز‌آفرینی این اثر در قالب‌های تبویب، تلخیص، ترجمه و .... پرداخته اند كه شناخت آنها در استفاده از این اثر كمك شایانی خواهد داشت.
استدراكات:
استدراك محقق طباطبایی را که با نام «اضواء علی الذریعة» در دسترس است و از ابتدای انتشار مجلدات نخستین الذریعه نگارش آن شروع شده بود، می‌توان نخستین اثر برگرفته از الذریعه دانست؛ محقق طباطبایی در مجموعه مستدرک الذریعه در هفت جلد، به تکمیل معلومات و مندرجات الذریعه و معرفی آثاری پرداخت که آقابزرگ تهرانی آنها را در الذریعة نیاورده است؛ علاوه بر آن در مواردی به تصحیح مطالب و یا ذكر نسخ مشابه و مخطوط و یا بیان تحقیقات و تعلیقات بر كتب و نیز برخی مطالب مندرج در كتاب پرداخته و در واقع چیزی شبیه گزارش كتاب در چند خط بیان نموده است. البته بعد از مستدرك الذریعه محقق طباطبایی مستدرك دیگری را نیز سید محمد طباطبایی بهبهانی به نام کتاب «الشریعة فی استدراک الذریعة» تحریر و منتشر کرد.
تبویب:
«شهید احمد دیباجی اصفهانی» كه از نوادگان مؤلف است کتاب‌های موجود در الذریعه را به صورت موضوعی در اخلاقیات، ادبیات، ادعیه، اصول دین، اصول فقه، تاریخ، تراجم، تفسیر، جغرافیا، حدیث، ردود، ریاضیات، سیاست (شامل: قصه‌ها، رمانها، مقالات، خطبه‌ها، روزنامه‌ها و مجلاّت)، شروح، طبّ، فـقه، فـلسفه، متفرقات و مـراثی تبویب نموده كه در واقع نوعی فهرست نگاری بر اساس موضوعات تألیفات است.
فهرست‌نویسی:
از دیگر كارهای برگرفته از الذریعه فهرست‌هایی است كه برخی افراد بر الذریعه نوشته‌اند؛ برای نمونه علینقی منزوی به همراه گروهی از نویسندگان فهرستی به نام «أعلام الذریعة» نوشته است كه در آن تمام نام‌هایی که در الذریعه آمده، مطابق حروف الفبا فهرست شده است.
احمد منزوی نیز فهرستی در 9 جلد درباره این اثر ارزشمند نوشته است كه به «فهارس الذریعة» مشهور است و در آن أعلام موجود در آن مجلد را تهیه و تنظیم کرده است.
علی فاضل قائینی نجفی نیز كتابی با نام «معجم مؤلفی الشیعة» نوشته است كه در واقع فهرستی از مؤلفانی است كه در الذریعه معرفی شده‌اند. مطالب این كتاب به ترتیب نام مؤلفان، تنظیم و در یک جلد در تهران به سال 1404 ق به چاپ رسیده است.
با پیدایش ابزار جدید فهرست‌های دیگری در قالب نرم افزارها بر الذریعه نوشته شد كه یكی از مهم‌ترین آنها فهرست موضوعی الذریعه است كه واحد کامپیوتری مرکز معجم فقهی آیت الللَّه العظمی گلپایگانی(ره) تهیه و تولید کرده است .
تطبیق:
مرحوم سید محمود موسوی دهسرخی نیز در سدد تطبیق و جمع بین الذریعه و کشف الظنون برآمده و كتابی با عنوان «ایضاح الطریقة» نگاشته است.
تعلیقات:
تعلیقه بر الذریعه از دیگر فعالیت‌های محققان درباره این اثر است كه مهم‌ترین آنها «تعلیقات الذریعة» است كه به همت علینقی منزوی فرزند ارشد مؤلف تهیه شده است و شامل اكثر مجلدات الذریعه است و در آن مطالبی با موضوعات تاریخ علوم، کتابشناسی، نسخه‌شناسی معرفی نام‌ها، اصطلاحات علمی و ... وجود دارد و با توقیع «مصحح»، از پاورقی‌های مؤلف متمایز شده است.
علاوه بر فرزند مؤلف، سید عبداللَّه شرف الدین نیز تعلیقاتی با همین نام بر الذریعه نگاشته است كه البته آن را نمی‌توان اثری مستقل دانست؛ چرا‌كه وی در ضمن جلد اول كتاب «مع موسوعات رجال الشیعة»، (ج 1، ص 1 تا 428) بـه بررسی مجلدات مختلف الذریعه و نوشتن تعلیقات بر آنها پرداخته است.
سید احمد حسینی اشکوری نیز تعلیقه مفصلی با نام »مهذّب الذریـعة» نوشته است كه در آن به تنقیح اصل و تکمیل معلومات کتاب و افزودن کتاب‌هایی که پس از تألیف و چاپ الذریعه منتشر شده‌اند و یا علامه تهرانی از آنها آگاه نشده بوده، پرداخته و در آن نام کامل کتاب و موضوع و لغت آن، اسم کامل مؤلف و تاریخ وفات او یا تعیین زمان زندگی او و نیز توصیف اجمالی کتاب (ابواب و فصول و تاریخ تألیف)، آغاز کتاب، چاپ‌های کتاب، نـسخ مـخطوط مهم کتاب در کتابخانه‌ها، فهرست ترجمه‌ها، حاشیه‌ها، شرح‌ها و گزیده‌های کتاب را آورده است.
ترجمه و تلخیص
محمد آصف فکرت از كسان دیگری است كه به تحقیق درباره الذریعه پرداخته است و كتاب «مصنفات شیعه» را به رشته تحریر در آورده است. این كتاب در واقع، ترجمه و تلخیص الذریعه است و با نظم دهی و اصلاح و حذف تكرار ها و اضافات اثری موجز از كتاب مطول و ارزشمند الذریعه پدید آورده است.
پشتوانه علمی
از خصوصیات این اثر ارزشمند پشتوانه علمی و بسیار متقن آن است؛ همچنین پایه مسودات و یا فیش‌نگاری الذریعه آثار معتبر بزرگان شیعه می‌باشد و علامه طهرانی در گردآوری این اثر از فهرست ابوجعفر طوسی، فهرست ابوالعباس نجاشی، فهرست العلمای ابن شهر آشوب مازندرانی سروی، امل الآمل شیخ حر عاملی و نیز خاتمة المستدرک میرزا حسین نوری بهره های فراوانی برده است. علاوه بر آن، مراجعه حضوری مؤلف به كتابخانه‌های بزرگ در ایران و عراق و نیز استفاده از فهرست‌ها و تراجم بر اتقان این اثر علمی افزوده است.
انتشار:
انتشار الذریعه، چون نگارش آن با دشواری های زیادی همراه بود؛ علامه طهرانی در 1355 با خرید چاپخانه‌ای در نجف اشرف اقدام به نشر اولین جلد از این كتاب پرداخت، اما دولت وقت عراق به بهانه ایرانی بودن مؤلف چند ماهی از نشر جلد اول جلوگیری كرد تا آنكه مؤلف چاپخانه را به فردی عراقی سپرد و از این طریق جلدهای دوم و سوم الذریعه نیز در عراق چاپ شد اما ادامه كار با این وضع در عراق ممكن نبود، لذا نویسنده تصمیم گرفت كه ادامه نشر كتاب در ایران صورت گیرد تا در مدت 43 سال دیگر جلدهای این کتاب به زیور طبع آراسته شد، هرچند كه مولف گرانقدر آن مسندنشین خلد برین و هم‌سفره موالیانش شده بود.
سخن درباره الذریعه بسیار است اما رویكرد ما در این نوشتار آشنایی برخی محققان با اصل كتاب و حواشی آن بود وگرنه بیان گزارش درباره 60 سال خدمت بی‌نظیر علامه بزرگوار مرحوم حضرت آیت الله آقا بزرگ طهرانی، خود به توضیحاتی به وسعت «الذریعه الی تصانیف الشیعه» نیاز دارد.
رضوان الله علیه و حشره الله مع النبیین و الصدیقین و الشهداء و الصالحین/998/ی ۷۰۲/ش
نویسنده: حجت الاسلام عبدالصالح شمس‌اللهی
پی نوشتها: