احیای نظام «اجازه اجتهاد» در اهل سنت/ بازنگری ساختاری ـ موضوعی «عرصه فتوا»
خبرگزاری رسا ـ گروه بین‌الملل: کنفرانس «نقش فتوا در ثبات جوامع» در حالی در مصر به پایان رسید که علما و شخصیت‌های دینی از 62 کشور در این کنفرانس حضور داشتند. افزایش ولنگاری در عرصه فتوا سبب شد تا دارالافتای مصر با همکاری نهادهای دینی این کشور اقدام به برگزاری این همایش کند.
شوقی علام مفتی مصر، احمد طیب شیخ الازهر، محمد مختار جمعه وزیر اوقاف مصر، عبداللطیف دریان مفتی لبنان، علی جمعه مفتی سابق مصر از مهمترین شخصیت‌هایی بودند که در روز نخست این کنفرانس به ایراد سخن پیرامون مساله فتوا، نقش زمان و مکان در اجتهاد، لزوم دستیابی به راهکار مشترک در عرصه صدور فتوا پرداختند.
گزارشی از مهمترین موضوعات بررسی شده در روز دوم و سوم این کنفرانس در ادامه تقدیم شما می‌شود:
مشکل جهان اسلام گسترش فتواهای شاذّ است
محمد مختار امبلله رییس هیأت فتوای موریتانیا در سخنان خود با تجلیل از دارالافتای مصر در برگزاری این کنفرانس گفت: کنفرانس «نقش فتوا در ثبات جوامع» در زمان بسیار مناسبی برگزار شد زیرا جهان اسلام امروز با مشکل گسترش فتواهای گمراه کننده و شاذّ در بسیاری از زمینه‌ها دست و پنجه نرم می‌کند.
وی افزود: فتوا جایگاه بسیار والا و رفیعی در نزد پروردگار عالم داراست. جنگ‌ها، درگیری‌های خونین، کشتارها، ویرانی‌ها و ناامنی‌هایی که دامن گیر جهان اسلام شده نتیجه همین فتواهای شاذّ و گمراه کننده است. مفتیان باید به هنگام صدور فتوا باید جوانب مساله را به دقت مورد بررسی قرار دهند تا حین صدور فتوا از مسیر حق خارج نشوند.
مالزی کشوری بدون اختلاف فتوا
شیخ ذوالکفل البکری مفتی مالزی نیز با اشاره به شیوه صدور فتوا در کشورش خاطر نشان کرد که به دلیل جلوگیری از ایجاد هرگونه اختلاف، صدور فتوا تنها از طریق مراکز رسمی و با توافق و اجماع تمامی اعضا صورت می‌گیرد تا در مسائل مختلف شاهد وجود فتواهای گوناگون نباشیم.
شیخ البکری افزود: عرصه فتوا عرصه بسیار با اهمیتی است و لذا شریعت اسلامی صفت مفتیان و متولیان عرصه فتوا را مشخص کرده است. کسی که تکیه بر کرسی صدور فتوا می‌زند باید بداند که این جایگاه بسیار عظیم است و نباید از هوای نفس خود در این عرصه پیروی کند.
مفتی مالزی با بیان شروط و ویژگی‌های مطرح شده از سوی اسلام برای مفتیان اظهار داشت: شایستگی در زمینه صدور فتوا بسیار مهم است زیرا مساله فتوا به عنوان یک امانت در میان مفتیان به ودیعه گذاشته شده است بنابر این کسی که اقدام به صدور فتوا می‌کند بایستی شایستگی لازم را داشته و نیز معتمد، امین و به دور از هرگونه فسق و فجوری باشد.
فتواهای شاذّ مسلمانان را از مساله فلسطین گمراه نسازد
یوسف ادعیس وزیر اوقاف فلسطین از دیگر سخنرانان این کنفرانس بود که با تاکید بر مساله تروریسم تصریح کرد که نه انسان، نه حیوانات، نه درختان و نه حتی مردگان در قبور از شرّ تروریسم تکفیری در امان نیستند. گسترش فتواهای شاذّ سبب شده تا نگاه‌ها از سمت قدس شریف و مسجد الاقصی به سوی این مساله چرخش پیدا کند. اشغالگران صهیونیستی با دستاویز قرار دادن اینگونه فتواها به بازداشت گسترده فعالان دینی و سیاسی و سیطره بر مقدسات اسلامی اقدام کردند.
وی هدف از گسترش این فتواها را نابودی و آسیب به چهره اسلام توصیف کرده و ادامه داد: دارالافتاهای سراسر جهان جهت مبارز با تروریسم تکفیری و فتواهای شاذّ ضروری است که به طور ماهانه جلسات منظّمی را تشکیل دهند. جوامع، حکومت‌ها و رسانه‌ها مسؤولیت بزرگی را در مبارزه علیه موج فتواهای شاذّ به عهده دارند و باید وظیفه خود را متحمل شوند.
جنگ‌های نیابتی نتیجه فتواهای ضاله است
شیخ محمد احمد حسین مفتی قدس نیز با ابراز ناراحتی از استعمار سرزمین‌های عربی ـ اسلامی از سوی استکبار جهانی، هدف از تخریب چهره اسلام از سوی دشمنان را کاهش گسترش اسلام رحمانی در سراسر جهان با سوء استفاده از جهالت دینی مسلمانان دانست.
شیخ حسین با اشاره به گسترش جنگ‌های نیابتی از طریق صدور فتواهای انحرافی در جامعه اسلامی این اقدام را مقدمه‌ای برای تجزیه امت اسلامی برشمرده و تاکید کرد: منشاء جنگ‌های داخلی در کشورهای عربی فتواهای ضالّه است که صاحبان جرم و جنایت تلاش می‌کنند تا با این فتواها جنایات خود را توجیه کنند. جهان اسلام بدون وجود حکومت حقیقی نمی‌تواند در مقابل هرج و مرج تروریسم فتوایی به مبارزه برخیزد.
جهاد در اسلام در شرایط خاص تشریع شده است
نصر فرید واصل مفتی اسبق مصر نیز که در این کنفرانس به عنوان سخنران حضور به هم رسانید با بیان آنکه اسلام برای تمامی انسان‌ها نازل شده است، تصریح کرد: جهانیان با نسبت دادن تروریسم به اسلام و ایجاد پدیده اسلام‌هراسی اشتباه بسیار بزرگی را انجام دادند زیرا اسلام و صلح دو روی یک سکه هستند.
نصر فرید خاطر نشان کرد: اسلام به مفهوم عام خود یک دین آسمانی است که از دو بخش تشکیل شده و هر بخش آن مکمّل دیگری است. بخش اول از مفهوم اسلام همان جانب عقیده یعنی ایمان به خداوند از روی یقین کامل و اقرار به وجود الله تبارک و تعالی، ایمان به صفات کمالیه خدا و منزّه بودن ذات پروردگار از هرگونه نقصان بشری است.
وی ادامه داد: بخش دوم اسلام مرتبط با جانب عملی و قانون تشریعی و اجرایی اسلام است که زندگی انسانی، رابطه مردم با یکدیگر در عرصه اجتماعی، معیشت دینی در دنیا، معاملات با هم‌نوعان، عبادات و پرستش خداوند در حال سلامتی و بیماری و جنگ و صلح را تنظیم می‌کند.
مفتی اسبق مصر گفت: فلسفه جنگ در اسلام دفاع از اصول دین بوده است. جهاد فی سبیل الله در اسلام تنها زمانی که شرایط و ضوابط شرعی آن مانند حمایت از انسان‌ها و ضروریات زندگی تشریع شده است. اینگونه نیست که هر فردی مدّعی صدور فتوای جهاد باشد.
ضرورت بررسی مکانیسم انتقال فتواهای افراطی از مفتیان به مردم
در همین راستا محمد الخلایله مفتی اردن نیز سخنان خود را با موضوع فتواهای افراطی آغاز کرد. وی تاکید کرد که باید در موضوع فتواهای افراطی به مکانیسم انتقال این فتواها به مردم بپردازیم زیرا اساسا خشونت و شاذّگرایی از زمان پیامبر اکرم(ص) در امت اسلامی وجود داشته اما امروزه فتواها به سرحد ایجاد اختلاف، جنگ، خشونت و افراط گرایی میان مسلمانان رسیده است.
مفتی اردن خاطر نشان کرد: برخی افراد که خود را مفتی می‌نامند از روی هواهای نفسانی به صدور فتوا مبادرت می‌ورزند در حالی که هدف اولیه فتوا باید خدمت به مصلحت عمومی امت اسلامی باشد. بسیاری از صاحبان فتواهای شاذّ به ظاهر نصوص دینی تمسک کرده و به معانی حقیقی آن توجهی نمی‌کنند. برخی از همین فتواها سبب عقب ماندگی جامعه اسلامی از پیشرفت، توسعه و نوآوری شده است.
محمد الیاقوتی وزیر اسبق اوقاف سودان از دیگر شخصیت‌های دینی دعوت شده به کنفرانس «نقش فتوا در ثبات جوامع» صلح را اصل اساسی اسلام دانسته و اظهار داشت: اسلام دین صلح است و قرآن برهان ما بر این مدعا است. باید بدون هیچ شک و تردیدی در مسیر صلح قدم برداریم حتی آیات قرآن کریم نیز پیامبر اکرم(ص) را «رحمة للعالمین» توصیف کرده است.
یاقوتی گفت: باید صلح و امنیت در جوامع مدنظر قرار بگیرد. مسلمانان باید در مسیر اصلاح میان مخالفان و دشمنان پیش قدم باشند. آشتی دادن و برقراری صلح از مقاصد مهم شریعت اسلامی است. هنگامی که افراط‌گرایان خون مسلمانان را حلال بشمارند به تکفیر آنها متوسل می‌شوند. اعمال خشونت چه علیه مسلمانان و چه غیر مسلمانان اصلا شایسته نیست.
جهالت و شهرت‌طلبی آسیب جدی عرصه فتوا
همراهی با مسائل روز و ارائه راهکارهای مناسب برای نیازهای جامعه از مهمترین ویژگی‌های اسلام است که در سخنان ابوبکر المسلیاری دبیرکل جمعیت اهل سنت و جماعت هندوستان بدان اشاره شد.
وی علما را وارثان انبیا توصیف و اعلام کرد: کسی که وظیفه صدور فتوا را به عهده می‌گیرد باید به کتاب خدا و سنت نبوی، اقوال علما از گذشته تا به امروز آگاهی کامل داشته باشد. تنها مفتیان صاحب نظر هستند که اجازه اظهار نظر در مورد حلال و حرام الهی را دارند.
المسلیاری اظهار داشت: متاسفانه امروزه همه‌چیز تغییر کرده و عرصه فتوا به مکانی برای ثروت اندوزی عده‌ای از خدا بی‌خبر شده است. جهالت و بی‌سوادی، عدم شناخت منابع اصلی و نصوص صحیح دینی، فقدان توانایی درک مقصود شریعت مقدس اسلامی، شهرت طلبی، زیاده‌خواهی و فکر نکردن قبل از صدور فتوا از مهمترین عوامل ایجاد هرج و مرج و آشوب در عرصه فتوا است.
جنایات داعش مخالف با آموزه‌های اسلام است
محیی‌الدین العفیفی دبیرکل مجمع پژوهش‌های اسلامی الازهر و از شخصیت‌های دینی طراز اول مصر به عنوان سخنران کنفرانس «نقش فتوا در ثبات جوامع» با تمرکز سخنان خود بر مساله تروریسم گفت: علمای الازهر بارها تاکید کردند که جنایات داعش و سایر گروهک‌های تروریستی با روح قدسی زندگانی که قرآن بر آن توصیه کرده منافات دارد. اسلام با عقیده تسامح، تساهل و همزیستی مسالمت آمیز برای گسترش مفاهیمی چون رحمت، امنیت، صلح و ثبات نازل شده است.
وی افزود: اختلاف در دین، مذهب یا اندیشه به معنای عدم همزیستی نیست. با وجود اختلاف‌ها نیز می‌توان مبتنی بر حسن همجواری زندگی کرد مشروط بر آنکه احترام به دیگران، گفت‌وگو، فهم آموزه‌های اسلام رحمانی مورد توجه قرار گیرد زیرا اسلام همواره امنیت در جوامع اسلامی را ترویج و با هرگونه کشتار، تکفیر و انفجار که تهدیدی برای امنیت و همزیستی مشترک به شمار می‌آید، مخالف است.
دبیرکل مجمع پژوهش‌های اسلامی الازهر تصریح کرد: تروریسم از مهمترین دلایل ناامنی در جوامع است زیرا این پدیده به صورت مستقیم امنیت و ثبات را مورد حمله قرار می‌دهد. در زمان حاضر موج تروریسم و خشونت مسلحانه در سایه ایجاد سازمان‌ها و گروه‌های تروریستی افزایش یافته است؛ تروریسمی که نتیجه آن قتل، کشتار بیگناهان، ویرانی، ناامنی، ترور و بی‌ثباتی در جوامع اسلامی با دستاویز قرار دادن مفهوم جهاد است.
عالم اهل سنت مصر با بیان تمایز میان مفهوم جهاد و تروریسم تاکید کرد: تفاوت میان جهاد شرعی و تروریسم بسیار آشکار است و هیچگاه نمی‌توان خشونت و جنایات تروریست‌ها را تحت پوشش جهاد درآورد زیرا اسلام همگان را به حفظ جان، مال و ناموس دیگران، میهن پرستی، رعایت حقوق سایر انسان‌ها، کمک در مسیر برقراری صلح و امنیت، مبارزه با ظلم و فساد دعوت کرده است.
بیانیه اختتامیه کنفرانس و تاکید بر مسائل مهم جهان اسلام
با پایان کنفرانس «نقش فتوا در ثبات جوامع» و پس از بحث و گفت‌وگوهای فراوان میان کارشناسان و صاحب نظران امور دینی بیانیه اختتامیه این کنفرانس با تاکید بر محورهای ذیل قرائت شد:
1. تجلیل از هیأت‌های فتوا در سراسر جهان و تلاش برای تحقق هماهنگی و همکاری مشترک میان موسسه‌های دینی، تاسیس اولین دانشگاه فتوا با هدف آموزش ضوابط صدور فتوای شرعی به مفتیان.
2. تاکید بر ضرورت استمرار چنین همایش‌ها، کنفرانس‌ها و نشست‌های علمی برای مفتیان و علما با هدف تشخیص و حل چالش‌های پیش روی امت اسلامی و برقراری ارتباط بیش از پیش میان علما و نخبگان دینی.
3. تاکید بر وجوب گسترش فرهنگ فتوا نسبت به مفتیان و پرسشگران با توجه به شرایط کنونی جهان و بیان راهکارهای چگونگی تمایز میان فتواهای صحیح از ناصحیح.
4. ایجاد مرکز اطلاعات فتوا با هدف خدمت رسانی بهتر به علما، پژوهشگران و پرسشگران
5. تشویق کمیته‌های فتوا بر استفاده هرچه بیشتر و بهتر از تکنولوژی‌های روز خصوصا شبکه‌های اجتماعی در برقراری ارتباط با مخاطبان و سهولت در دسترسی آنان به فتواهای صحیح
7. احیای نظام «اجازه اجتهاد» به عنوان یکی از سنت‌های اصیل و قدیمی اسلامی
8. تاکید بر ضرورت بازنگری محتوایی، موضوعی و ساختاری در مساله فتوا و استفاده از ابزارهای معاصر در تعامل با مخاطبان
9. استفاده از فتواهای گروهی به عنوان راهکاری در برابر فتواهای شاذ
/981/ب950/ر