نبض خمس در حيات رسانه اي حوزه
به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، پیروزی انقلاب اسلامی ایران، فضای جدیدی از نیازها و ضرورت‌ها را پيش روي حوزه علميه قرار داد. امام خمینی(ره) با تحليل دقيق از شرائط عصر كنوني و با بهر گيري از فضاي جديد گفتماني سنگ بناي انقلاب اسلامي را بنا نهاد .او كه مجتهدي زمان شناس بود در خصوص همگام‌شدن و بلکه پیشتازی حوزه در فضاهای جدید می‌فرمایند: «حوزه‌ها و روحانیت باید نبض تفکر و نیاز آینده جامعه را همیشه در دست خود داشته باشند و همواره چند قدم جلوتر از حوادث، مهیای عکس‌العمل مناسب باشند».
يكي از مهمترين فضاهاي جديد در عصر نوين ارتباطات و اطلاعات ايجاد محيط رسانه اي است ؛ رسانه ها نبض حيات انساني را در ابعاد گوناگون در دست گرفته اند . چه اينكه انديشوران رسانه اي همچون نيل پستمن اذعان دارند كه رسانه ها نقش تربيت فرد و اجتماع را بر عهده گرفته اند . غفلت از فضاي رسانه اي و عدم حضور در صحنه رسانه ها باعث از دست دادن مخاطبان و در نتيجه انزواي حوزه هاي علميه و گفتمان دين در سطح اجتماع مي شود . از اين روست كه حوزه هاي علميه نه تنها بايد با فن آوري هاي جديد ارتباطي و رسانه اي همگام باشد بلكه ظرفيت استفاده از آن را در درون نهاد روحانيت نيز بايد فراهم كند. مقام معظم رهبری با شناخت توانايی‌های بالفعل و بالقوه حوزه علمیه در استفاده از ظرفيت رسانه مي‌فرمايد: «حوزه علمیه به‌عنوان قلب روحانیت شیعه، می‌تواند ظرفیت گسترده‌ای برای نظام اسلامی در خصوص مسائل رسانه‌ای، آموزش و پرورش و تربیتی فراهم کند».
ايجاد ظرفيت هاي رسانه اي در حوزه هاي علميه نيازمند ارائه مدل است ؛ بي شك ارائه هر مدل نيازمند ايجاد بستر هاي مطالعاتي و پژوهشي براي توليد نظريه هاي علمي است تا ضمن مشخص شدن نسبت ميان رسانه و دينداري به موضوع شناسي رسانه و اخذ احكام ديني بيانجامد؛ مباحثي همانند فقه رسانه مي تواند حدود و ثغور رسانه را در مواجهه با مسائل ديني مشخص نمايد . از سوي ديگر بايد سازوكار سخت افزاري و نرم افزاري فن آوري هاي نوين رسانه اي در حوزه طراحي و پياده شود . استفاده از رسانه ها نيازمند آموزش است دانستن كاركردهاي مختلف رسانه ها و داشتن مهارت ها و و آموختن تكنيك ها توليد و مهندسي پيام از اقتضائات بهرمندي از رسانه ها است كه حوزه علميه بايد براي آن برنامه ريزي كند. تا از ره آورد تربيت نيروي متخصص رسانه اي بتواند در فرد و جامعه موثر باشد .
خمس و وظیفه ترویج و تبلیغ آن در حوزه
از جمله تكاليفي كه رابطه مستقيم بين فرد و جامعه برقرار می‌کند مسئله خمس است .كه ثمرات دنيوي و اخروي دارد اگرچه خمس سهم رسول خدا و خاندان مكرم ايشان است ؛ اما نتيجه نهايي آن به احياي سنت رسول خدا و استحکام دين خدا منجر می‌شود . امام رضا علیه‌السلام در مقام بیان این کارکرد از خمس می‌فرماید : «انَّ الْخُمس عونُنا على دیِننا؛ به‌درستی که خمس، براي کمک ما به دین ماست»
در جمع بندي از روايات خمس مي توان به اختصار ثمرات خمس را در موارد ذيل مورد اشاره قرار داد :
الف : آثار اجتماعي
1. گرامی داشت پیامبر اکرم صلی االله علیه و آله ، اهل‌بیت علیهم‌السلام و خویشان آن‌ها
2. پشتیبانی از حکومت اسلامی
3. تأسیس حوزه‌های علمیه و ترويج دين
4. رفع اختلاف طبقاتی
5. انجام کارهاي داراي منفعت عمومی
ب: آثار فردي :
1. رشد معنوي
2. تزکیه اموال و کلید رزق
3. پاك شدن گناهان و ذخیره آخرت
4. حفظ آبرو در برابر مخالفان
5. مشمول دعاي امام شدن
6. ایجاد نظم مالی
7. جلوگیري از تجمل در زندگی
بی‌شک آثار و بركات خمس در امور فردی و اجتماعي خلاصه نمی‌شود و در حوزه‌های سياسي و فرهنگي و اقتصادي نیز ثمراتی گوناگون دارد. اما آنچه در فرهنگ عمومي جامعه دین‌داران در مسئله خمس مهم جلوه می‌کند تطهير و تزكيه مال است خصوصاً اثرات آن را بر لقمه حرام می‌دانند . اگرچه اسلام به لقمه حلال تأکید فراوان دارد و آن را در استجابت دعا و قبولي اعمال و در سعادت و شقاوت مؤثر می‌داند . چه اينكه پيامبر اكرم صلی‌الله عليه و آله و سلم درباره اثرات روزي حلال می‌فرماید : هركس از حلال خورد، دلش صاف و نازك و چشمانش اشك‌آلود شود و براي دعايش حجابي نباشد
گسترش فرهنگ خمس و تشريح ابعاد گوناگون آن از رسالت عالمان است . در ادوار حيات اسلامي عالمان براي ترويج و بسط فرهنگ خمس از رسانه سنتي منبر استفاده می‌کردند اگرچه مزیت‌های تبليغ چهره به چهره بر كسي پوشيده نيست و ميزان اثرگذاري قابل‌انکاری نسبت به ساير رسانه‌ها حتي رسانه‌های مدرن دارد .اما نكته مهم اين است كه در دوران گوناگوني وسايل ارتباط جمعي و شبكه هاي اجماعي مخاطبان نیازمندی‌های اطلاعاتي خود را از رسانه‌ها می‌گیرند . بر طبق نظريه استفاده و رضایت‌مندی ؛ مهمترين نقش رسانه‌ها برآورده ساختن نيازها و انگيزه‌هاي مخاطب است. بنابراين، به هر ميزان كه رسانه‌ها اين نيازها و انگيزه‌ها را برآورده سازند، به همان ميزان موجبات رضايتمندي مخاطب را فراهم مي‌كنند. از اين رو رسانه ها بايد با تكنيك هاي اغنايي اين نياز را در مرحله اول در مخاطبان ايجداد كندد در مقام تصور انگيزه هاي مخاطبان را نسبت به اين تكليف الهي تحريك كنند آنگاه در مقام ثبوت با مهندسي پيام هاي اغنايي و بهرگيري از قالب هاي مختلف اين فرهنگ را در جامعه نهادينه كنند .
يكي از مهم‌ترین اقدامات رسانه‌ها خروج از نگاه کلیشه‌ای و حاشیه‌ای در برنامه‌ها و پرداختن به شیوه‌های اقناع‌سازی مستقيم و غیرمستقیم است . براي رسيدن به اقناع‌سازی فرهنگ پرداخت خمس در جامعه از طريق رسانه‌ها بايد به چند نکته اساسي توجه داشت.
نكته اول: در راهبرهاي برنامه‌سازی رسانه‌ای داشتن تحليل محيط و ترسيم وضعيت موضوع می‌تواند نقش مؤثری در برنامه‌سازی داشته باشد . متأسفانه آنچه در رسانه‌های به شايستگي اتفاق نمی‌افتد پژوهش برنامه‌ای و تحليل محيط است . اگر ما پرداخت خمس را يك تكليف فردي و اجتماعي می‌دانیم بايد تحليل درستي از وضعيت پرداخت خمس در سطح جامعه داشته باشيم بايد در نگاه آسيب شناسانه بدانيم جريان فكري فرد و جامعه نسبت به خمس چيست ؟ اصولاً چقدر اين واجب شرعي را می‌شناسند و درجه اهميت آن نسبت به واجبات شرعي ديگر به چه ميزان است ؟ گاهي عدم شناخت صحيح از يك حكم شرعي باعث کم‌اهمیت جلو دادن آن می‌شود لذا رسانه بايد از کارکرد اطلاع‌رسانی استفاده كند و اين واجب شرعي را خوب توجيه كند .
نكته دوم: یکی از مواردی که رسانه‌ها در ارائه مبحث خمس می‌توانند به عهده گیرند، توجه به شیوه و زمان تبلیغ آن است. اصل تأثیرگذاری رسانه‌ها و نیز این قاعده که خمس می‌تواند موضوع یکی از برنامه‌های رسانه‌ای باشد امری مفروض و مسلّم است. تنها این نکته می‌ماند که رسانه‌ها ـ و به‌ویژه رادیو و تلویزیون ـ در چه زمانی و با چه شیوه‌ای می‌توانند این واجب فراموش‌شده را متذکر شوند و آن را به‌عنوان یکی از برنامۀ های پرمخاطب ارائه دهند؟ يكي از راه كار ها استفاده از بسترها و موج آفريني هاي معنوي در سطح جامعه است ؛ استفاده از گرايشات و تعلقات مذهبي مردم در مناسبت هاي خاص همچون ماه رمضان فرصت خوبي است تا رسانه هاي به فرهنگ خمس بپردازند .
نكته سوم: ساختار، اسلوب و متد درارائه و ساخت برنامه رسانه اي براي خمس است. کسانی که با رسانه‌ها و ساختار آن تا حدودی آشنایی دارند، به این نکته واقف هستند که بخش اعظم وقت کارشناسان رسانه‌های جمعی مصروف این نکتۀ مهم و ظریف می‌گردد که از چه شیوه‌ای در انتقال پيام مددجوییم؟ متأسفانه بايد اعتراف كرد كه رسانه‌های اسلامي در انتقال مفاهيم ديني خصوصاً مفاهيم كه جنبه فقهي دارد نتوانسته است به يك اسلوب جذاب برسند و معمولاً در اين نوع برنامه‌ها اسير كليشه می‌گردند. و يا از قالب‌های ساده و مستقيم و دم‌دستی تركيبي استفاده می‌کنند كه كمترين مخاطب را می‌تواند جذب كند . استفاده از قالب‌های غیرمستقیم خصوصاً در قالب‌های نمايشي مثل فيلم و نمايش می‌تواند در ترويج فرهنگ خمس مؤثر باشد .
نكته چهارم: شناخت مخاطب و مهندسي پيام يكي از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذاردر برنامه‌سازی براي خمس است . اصولاً مخاطبان رسانه‌ها بالأخص رسانه ملي قشر عمومي جامعه هستند كه معمولاً سطح درامد پايين و متوسطي دارند اين مخاطبان در اين طيف عمدتاً فكر می‌کنند حكم خمس متعلق به قشر مرفه جامعه است لذا توجه به ابعاد اين حكم ندارند رسانه‌ها می‌توانند در تغيير اين باور نادرست نقش ايفا كنند .
نكته پنجم: تداوم و تكرار در قالب‌های گوناگون و در يك پرسه زمان طولاني می‌تواند ذهن مخاطب را درگیر موضوع خمس نمايد .
نكته ششم: روانشناسان در بحث یادگیری معتقد هستند كه انسان‌ها اصولاً بيشتر ازآنچه می‌خوانند از طريق مشاهده مستقيم رفتارهای ديگران ياد می‌گیرند . و كارشناسان رسانه به اين نكته اذعان دارند كه رسانه‌ها نقش الگودهی در جامعه رادارند به نظر می‌رسد ارائه الگو هاي موفق در پرداخت خمس می‌تواند در هنجار سازی موضوع خمس در جامعه نقش ايفا كند .
نكته هفتم: در عصر رسانه‌های نوين وجود شبهات چه به خاطر جهل مخاطبان و چه غرض‌ورزی دشمنان و معاندان بسيار فراوان و گاه تأثیرگذار است . اگرچه القاء شبهه به شيوه اغواء گري بسيار آسان است ولي اقناع‌سازی و روشن گري بسيار سخت و دشوار است ازاین‌رو يكي از کارکردهای رسانه‌ها در بحث خمس دفع شبهات در اين زمينه است . مسائلي همچون تفاوت ماليات و خمس ؛ مصارف خمس ، و...
سخن پایانی
اگرچه موضوع خمس و شيوه فرهنگ‌سازی خمس مقوله‌ای است كه نياز به هم‌فکری و هم‌اندیشی كارشناسان ديني و رسانه‌ای دارد اما نكته مهم ايجاد عزم ملي براي هنجار سازي اين واجب شرعي است . لذا نياز به يك هم‌گرایی در سطح ملي داريم كه يك ضلع آن رسانه‌ها هستند ضلع ديگر آن حوزه‌های علميه در جايگاه متوليان دين و ضلع سوم حاكميت و نظام اسلامي است تا باهم افزايي و هم‌گرایی بتواند به قدرت مانور فرهنگ‌سازی خمس بی افزارید.۹۰۱/پ۲۰۰/س
حسن رضایی پژوهشگر رسانه و استاد دانشگاه