انتشار چهلیمن شماره دو فصلنامه تاريخ اسلام در آينه پژوهش + چکیده
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، چهلیمن شماره دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی تاريخ اسلام در آينه پژوهش ویژه بهار و تابستان ۹۵ را به مدیر مسئولی حجت الاسلام مهدی پیشوایی منتشر کرد.
در این شماره از فصلنامه معرفت ادیان این مقالات پیش‌روی ما قرار گرفته است:
نقد ديدگاه شرق شناسان قرن نوزدهم به كاركرد اجتماعي روحانيان عصر قاجار
تأملي در پيشگامي ابراهيم بن هاشم در نشر حديث كوفيان در قم
بازشناسي انتقادي چند گزارش شيخ صدوق درباره واقعه عاشورا
ظرفيت‌هاي فرهنگ سياسي تشيع در آفرينش تمدن نوين اسلامي
كاربست همگرايي شيعيان امامي با سلجوقيان
نقد ديدگاه شرق شناسان قرن نوزدهم به كاركرد اجتماعي روحانيان عصر قاجار
شكرالله خاكرند
مهدي دهقان حسام‌پور
چکيده: از رويكرد نوشته ها و مطالعات غربيان درباره وجوه گوناگون حيات فكري، فرهنگي، اجتماعي و سياسي سرزمين‌هاي ديگر در قرن نوزدهم به عنوان «سنت شرق شناسانه» ياد مي شود.
شرق‌شناسان كه گروه هاي متفاوتي، اعم از مأمور سياسي تا مسافر و محقق را شامل مي شوند، اجزاي گوناگون جوامع شرقي را از نگاه و چارچوب سنت فكري خويش مطالعه و توصيف كرده‌اند.
يكي از گرو ه‌هاي جامعه ايران كه در قرن نوزدهم از سوي شرق‌شناسان مطالعه شده، روحانيان شيعي ايراني بودند. به سبب تضاد انديشه‌اي اين دو گروه، يعني روحانيان حافظ سنت در جامعه ايران و شرق شناسان دلبسته و مبلغ تجدد و مدرنيته، نوعي رويارويي بين آنان رخ داد.
نتايج اين پژوهش نشان مي‌دهد كه شرق شناسان روحانيان را به عنوان يك رقيب و دشمن فكري و سد نفوذناپذير در مقابل تجدد مدنظر داشته و سعي كرده‌اند در چارچوب نظريه شرق شناسي، با يك نگاه تعميم‌گرايانه و كل‌گرايانه، صفات غيرواقع و كاركردهاي غيرواقعي را به اين گروه منتسب كنند، هرچند نبايد از دستاوردهاي مطالعاتي اين گروه در شناخت نسبي روحانيان دوره قاجار، مانند جايگاه، كاركردها، ضعف ها، و رابطه آنها با مردم غفلت كرد.
هدف اين تحقيق آن است كه روحانيان را از دريچه نگاه شرق‌شناسان شناسايي و بررسي كند. روش تحقيق در اين پژوهش، «توصيفي- تحليلي» و روش جمع آوري اطلاعات «كتابخانه‌اي» است.
تأملي در پيشگامي ابراهيم بن هاشم در نشر حديث كوفيان در قم
قاسم خانجاني
محمدرضا هدايت پناه
چکيده: كوفه در قرن دوم و سوم، يكي از مهم‌ترين مراكز علمي شيعه بود كه توانست در حوزه‌هاي گوناگون علوم، به ويژه علوم حديث، مرجعيت يابد. روايت، نقل و كتابت حديث و نيز آموزش و تعليم و تعلم احاديث اهل بيت عليهم السلام در كوفه سبب شد ميراث با ارزشي از احاديث ثبت و ضبط شود و از كوفه به مراكز و نقاط ديگر شيعي انتشار يابد.
اهميت انتقال احاديث كوفيان به نقاط ديگر و تاثير آن بر گسترش و پيشرفت تشيع سبب شده است در منابع حديثي و تراجم نگاري، از برخي محدثان به عنوان نخستين كساني ياد شود كه حديث كوفيان را منتقل كرده‌اند.
براي نمونه، اصحاب اماميه «ابراهيم بن هاشم» را نخستين كسي دانسته‌اند كه احاديث كوفيان را در قم منتشر كرد. اما با بررسي دقيق منابع، به نظر مي‌رسد نمي توان وي را نخستين انتشاردهنده احاديث كوفيان در قم دانست و پيش از او افراد ديگري اين احاديث را به قم منتقل و آن را انتشار داده بودند. اين نوشته با بررسي شواهد تاريخي و حديثي، تأملي بر اين نقل مشهور اصحاب اماميه درباره ابراهيم بن هاشم دارد.
بازشناسی انتقادي چند گزارش شيخ صدوق درباره واقعه عاشورا
محسن رنجبر
چکيده: در ميان گزارش‌هاي مورخان و محدثان اخبار عاشورا، گزارش‌هاي شيخ صدوق از اين واقعه از آن رو شايان مطالعه و بررسي است كه عمده گزارش برجاي مانده از مقتل وي، مبتني بر اخبار امامان معصوم عليه السلام، به ويژه امام صادق عليه السلام است.
پژوهش حاضر پس از ارائه شرح كوتاهي از زندگي و شخصيت علميِ شيخ صدوق، به نقد و واكاوي سندي و محتوايي خبري طولاني از امام صادق عليه السلام درباره واقعه عاشورا از ابتدا تا فرجام آن مي‌پردازد.
شيخ صدوق اين روايت را در مجلس سي‌ام كتاب «الامالي» خود از محمد بن عمر بغدادي و او از كتاب ابوسعيد حسن بن عثمان بن زياد تسْتري نقل كرده است. نتيجه بررسي سند اين روايت حاكي از آن است كه حسن بن عثمان بن زياد تستري ـ كه اين خبر از كتاب او نقل گرديده - نزد انديشمندان شيعه توثيق نشده و در منابع رجالي اهل سنت، به جعل حديث و نسبت دادن احاديث ديگران به خود، متهم است. بررسي محتوايي اين خبر، اشكالات و كاستي هايي را مي‌نماياند كه انتساب اين روايت را به امام صادق عليه السلام دشوار مي سازد.
افزون بر اين، برخي از اخبار ديگر درباره اين واقعه نيز كه در مجالس ديگر كتاب مزبور آمده، نقد و بررسي شده است.
ظرفيت هاي فرهنگ سياسي تشيع در آفرينش تمدن نوين اسلامي
هادي شجاعي
چکيده: فرهنگ هاي پيشرو با ارائه عناصر تمدن‌ساز، انگيزه بخش و غايت آفرين، نقشي اساسي در خلق تمدن‌هاي بشري بر عهده دارند. فرهنگ پيشرو تشيع به عنوان عامل بسترساز در پيروزي انقلاب اسلامي، در مرحله تمدن سازي نيز از قابليت هاي بسياري برخوردار است.
اين پژوهش با رويكرد «تحليلي- توصيفي» و مبتني بر روش «مطالعات اسنادي»، در پي دستيابي به پاسخ اين سؤال بنيادين است كه فرهنگ سياسي تشيع از چه ظرفيت‌هايي در پي ريزي تمدن نوين اسلامي برخوردار است. بدين روي، درصدد است تا جايگاه و نقش عملي اين مؤلفه‌ها در ظهور دولت‌هاي قدرتمند شيعي در قرون اوليه اسلامي را از لحاظ علمي بررسي كند.
براين اساس، مي توان گفت: بعد سياسي فرهنگ تشيع با ارائه عناصر تمدن سازي همچون توان بسيج بالا، رهبري عالمانه، عقلانيت، و شريعت محوري، در كنار پويايي بخشي به لايه‌هاي گوناگون در سايه انگيزه‌هاي بي‌پاياني همچون عدالت طلبي و تحقق جامعه آرماني در قالب فرهنگ انتظار، و همچنين طراحي الگوي نوين تمدن اسلامي مي تواند نقش بسزايي در فرايند تمدن سازي جامعه اسلامي ايفا كند.
كاربست همگرايي شيعيان امامي با سلجوقيان
حسين مرادي نسب
محمدامين ايزانلو
چکيده: با سقوط دولت آل بويه (حك 334-447ق) و با به قدرت رسيدن سلجوقيان (حك 429-590ق)، خليفه بغداد، طغرل سلجوقي (م455ق) خطبه خواند. با آغاز حكومت طغرل، و رويش سياسي او و كينه‌هاي پنهان از دوران حاكميت آل بويه نزد اهل سنت، رقابت و تعصب مذهبي برخي از شخصيت هاي آن عصر، زمينه درگيري ميان هريك از مذاهب اسلامي، به ويژه شيعيان و اهل سنت را فراهم ساخت. شدت منازعات مذهبي به حدي بود كه از آن دوران به «عصر مذهبي و جدلي» تعبير شده است.
اما در عين حال، بر مبناي «الناس علي دين ملوكهم» برخي تعامل‌ها و همگرايي‌ها ميان شيعيان امامي و حاكميت اهل سنت وجود داشت.
اختلاف هاي داخلي سلجوقيان و نياز آنها به نيروهاي متخصص براي حفظ قدرت و همچنين تحت فشار بودن شيعيان امامي، موجب شد تا عالمان شيعي امامي در پرتو سياست تساهل و تسامح حكومت، نقش اساسي را در حفظ و گسترش مذهب تشيع ايفا كنند و فشار مخالفان را بر شيعيان امامي كاهش دهند. اين مقاله، نوع، اهداف و انگيزه همگرايي شيعيان امامي با حاكميت سلجوقي را بررسي كرده و كاربست همگرايي ميان آنان را تبيين نموده است.
بازتاب تاريخ فرهنگي و اجتماعي مسلمانان در سفرنامه ابن جبير
مهدي يعقوبي
محمدجواد ياوري
چکيده: سفرنامه ها از جمله منابع مهم در بررسي وضعيت فرهنگي و اجتماعي دوره هاي تاريخي به شمار مي روند. سفرنامه ابن جبير در زمره اين منابع مهم است. سفر ابن جبير، عالم سني مذهب اهل اندلس، در نيمه دوم قرن ششم هجري، به قصد انجام مناسك حج، از غربي ترين منطقه جهان اسلام در آن تاريخ، يعني اندلس، به مركز جهان اسلام، گام مهمي در جهت معرفي وضعيت فرهنگي و اجتماعي مسلمانان در قرن ششم قمري به حساب مي آيد.
وي در مسير خود، ابتدا به سرزمين مصر رفت، سپس به حجاز رسيد. او پس از اعمال حج، از سرزمين عراق و شام ديدن كرد. بازديد وي از جزيره سيسيل و شرح ماوقع آن از جمله قديمي ترين گزارش ها از آن منقطه است كه تحت حكومت مسيحيان اروپا اداره مي شد.
مسئله مهم اين است كه با توجه به سفرنامه ابن جبير، آيا مي توان وضيعت فرهنگي و اجتماعي مسلمانان آن دوره را به دست آورد؟ همچنين وضعيت شيعيان و شرايط زندگي آنان، اوضاع مسلماناني كه در آن مناطق مسيحي نشين سكونت داشتند و ميزان تاثير ديدگاه مذهبي ابن جبير در نقل مطالب كتاب چگونه است؟
متن پيش رو با هدف پاسخ گويي به سوالات مذكور سامان يافته است. وضعيت فرهنگي و اجتماعي مسلمانان به صورت عموم و شيعيان به طور خاص در سفرنامه ابن جبير منعكس شده است. همچنين درباره شيعيان نيز گزارش‌هاي جالب توجه ـ هرچند گاهي همراه با تعصب ـ در كتاب آمده است.
مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، چهلیمن شماره دو فصلنامه علمی ـ پژوهشی تاريخ اسلام در آينه پژوهش را در 152صفحه و به قیمت ۳۵۰۰ تومان منتشر کرده است/.۹۹۸/ن ۶۰۳ /ش