«القرآنیون»؛ مذهب انکار اهل سنت/ تاکید بر تفسیر آیه به آیه و نفی عصمت پیامبر
خبرگزاری رسا ـ گروه بین‌الملل: شاید باید ظهور جریان «القرآنیون» در جامعه اهل سنت که با نفی هرگونه روایات و کتب صحاح سته اهل سنت تنها به نصوص قرآنی اکتفا کردند را تحوّل جدی در جامعه اسلامی دانست.
جالبتر آنکه این جریان در فهم آیات قرآنی نیز تمامی تفاسیر و شروح فقها را اشتباه دانسته و به فهم شخص از آیات اعتنا می‌کنند همانگونه که معتقدند روایات موجود در میان مسلمانان به صورت ناصحیح به پیامبر اسلام(ص) استناد داده شده و در فرض صحت استناد نیز باید قائل به عدم حجیت این روایات شد زیرا آنچه که بایستی از آن تبعیت کرد قرآن است و لا غیر.
علت نامگذاری(وجه تسمیه)
قرآنیون یا اهل القرآن بر جریانی اطلاق می‌شود که تنها قرآن را به عنوان یکی از منابع ایمان و قانونگذاری در اسلام معتبر می‌داند. هرچند که در این میان برخی از افراد وابسته به قرآنیون خود را «مسلمین حنفاء» می‌نامند تا با این نامگذاری به نفی سایر مذاهب و فرق اسلامی بپردازند.
این جریان با طرد هرگونه استناد به روایات نبوی و یا آنچه که به سنت نبوی معروف شده است همواره بر قرآن به عنوان منبع اصلی تشریع تکیه می‌کنند و معتقد هستند که خداوند با توجه به آیه «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ» قرآن را مصونیّت بخشیده و تنها کتابی است که تمامی مسلمانان بر صحت آن اتفاق نظر دارند در حالی که نسبت به احادیث میان فرق اسلامی اختلاف نظر فراوانی وجود دارد.
چگونگی شکل‌گیری
کارشناسان تاریخ معتقدند که اندیشه انکار سنت اولین بار از سوی خوارج مطرح شد که با اقامه حد شرعی بر زانی مخالفت کردند و علت آن را نقل حدود شرعی به واسطه روایت برشمردند. آنها معتقد بودند که بر مسیر حق و حقیقت قدم بر می‌دارند زیرا خداوند به پیامبرش امر کرده است که با آیات الهی در میان مردم حکم کند «فَاحْكُم بَيْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ»
در همین راستا برخی از قرآنیون به روایاتی احتجاج می‌کنند که در کتب روایی اهل سنت و از قول بزرگان صحابه نقل شده که آنها از گسترش روایت و نقل احادیث در میان مردم جلوگیری می‌کردند.
در زمان حاضر اندیشه انکار سنّت نبوی در هندوستان بار دیگر قد علم کرد. این اندیشه از سوی احمد خان که قرآن را با شیوه‌ای کاملا عقلی تفسیر می‌کرد و احادیث را با شروط خاصی می‌پذیرفت که نتیجه این سبک و شیوه انکار بسیاری از احادیث شد. پس از احمد خان شخصی در پاکستان به نام عبدالله جکرالوی مشغول مطالعات علوم حدیث شد و از آنجا که نتوانست بسیاری از روایات را درک کند به انکار احادیث پرداخت و مدّعی شد که تنها مرجع فهم و هدایت بشری قرآن است. وی با تاسیس جریانی به نام «اهل الذکر و القرآن» و تالیف صدها جلد کتاب به ترویج مبانی فکری خود روی آورد.
احمد صبحی منصور رهبر معنوی جریان «قرآنیون» در مصر و جهان عربی مدعی است که این جریان ریشه در حرکت‌های اصلاحی شیخ محمد عبده در سال 1905م دارد. او می‌گوید: «محمد عبده حدیث و تصوف را رد کرد و به شدت با بخاری و اندیشه شفاعت به مقابله پرداخت اما شاگردش محمد رشید رضا با مبانی استادش به مخالفت برخاست و با حسن البنا موسس جمعیت اخوان المسلمین همکاری کرد.»
احمد منصور که در سال 1977م در الازهر تدریس می‌کرد به دلیل افکار و نظریاتش با علمای سلفی و صوفیه وارد درگیری‌های شدید علمی شد که نهایتا در سال 1987م از کار برکنار و به مدت دو ماه به اتهام انکار سنت بازداشت و راهی زندان شد. پس از آزادی بود که صبحی منصور به صورت جدی با نوشتن مقالات متعدّد اندیشه قرآنیون را گسترش داد.
شخصیت‌های برجسته
هرچند که شخصیت‌های فراوانی در نشر و گسترش اندیشه قرآنیون تاثیر داشتند اما مهمترین این شخصیت‌ها به شرح ذیل است:
احمد خان(1817م-1898م)
او بزرگترین نواندیش اسلامی در قرن19 میلادی و موسسه جمعیت علیگره در هندوستان است. احمد خان ارتباط بسیار نزدیکی با پادشاهان مغولی که قبل از اشغالگری انگلیس بر شبه قاره هند سیطره یافته بودند، برقرار ساخت.
احمد خان کتاب‌های فراوانی را تایف کرد که در برخی از آنها ضمن پاسخ به انتقادات مستشرقین خواستار بازنگری در اندیشه و گفتمان اسلامی شود. نظرات و اجتهادات و آزادی فکری او تا به امروز مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد و بسیاری از اندیشمندان و نواندیشان امروزی عرصه دین متاثر از نظریات وی بودند.
غلام احمد پرویز(1903-1985)
وی مسلمانان را به تفکر و تعمیق بیشتر در پیام‌های قرآنی دعوت می‌کرد. احمد پرویز دین را الگوی زندگی، شیوه حکومتی و نظام حاکمیتی می‌دانست. او معتقد بود که مطابق با قانون الهی تمامی ثروت‌ها باید در میان امت مسلمان به یک نسبت تقسیم شود.
او به کلی منکر حجیت سنت شد و همواره تاکید داشت که قرآن تنها منبع شریعت است. احمد پرویز وجود حضرت آدم(ع) را انکار و مدعی بود که داستان حضرت آدم تنها یک داستان تخیلی است نه واقعی همانگونه که آتش و جهنم را به طور کامل انکار کرد. انکار ملائکه به دلیل نبودن آنها در عالم حقیقی و نفی قضا و قدر به دلیل ورود آنها از مجوسیان به دین اسلام از دیگر نظرات وی بود.
احمد صبحی منصور
همانطور که پیشتر گفته شد متفکر اسلامی مصری احمد منصور به عنوان استاد دانشگاه الازهر مشغول به فعالیت بود اما به دلیل مواضع انتقادی و نظریات شاذّ و خلاف مشهور از تدریس در الازهر برکنار شد. وی مدتی به آمریکا سفر کرد اما پس از مدتی به قاهره بازگشت تا به عنوان یکی از ارکان مهم مرکز ابن خلدون شود. اما اینبار نیز به دلیل مشکلات قضایی مجبور به خروج از مصر و تاسیس مرکز جهانی قرآن کریم در خاک آمریکا شد. او به دلیل مخالفت شدید با اندیشه سلفی معروف شده است.
آشنایی با برخی آراء و نظریّات جمعیت قرآنیون
شیوه این جریان در فهم قرآن مبتنی بر تفسیر آیه به آیه است به این معنا که هر ایه‌ای از قرآن معنای آیات دیگر را می‌فهماند و لذا به نفی تفسیرهای دیگر روی می‌آورند.
به عقیده آنها قرآن برای فهم و تدبّر همگان نازل شده است و تفسیر تنها برای مطالب پیچیده و سخت است که در قرآن جایی ندارد. روایاتی که در اساب نزول آمده و یا تفسیرهای روایی همگی اشتباه و غیر قابل استناد است. بسیاری از مفسران نظریات خود را به عنوان فهم آیات قرآنی به مردم عرضه می‌کنند که این مساله نیز تماما محل اشکال است.
نبود ناسخ و منسوخ در قرآن
القرآنیون در مخالفت آشکار با نظر مشهور معتقدند که هیچگاه در قرآن نسخ به این معنا که یکی از آیات حکم موجود در آیات دیگر را الغا کند صورت نگرفته است زیرا خداوند فرموده است« مَا نَنسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مّنْهَا أَوْ مِثْلِهَا» که مفهوم این آیه خود معجزه‌ای دیگر است که هیچ ناسخ و منسوخی در قرآن نیست.
قرآنیون هیچگاه به وجود وحی دومی همراه با قرآن کریم معترف نبودند. به عقیده آنها کلام پیامبر اکرم(ص) خارج از چهارچوب قرآن کریم وحی به شمار نمی‌آید از این رو برای مسلمانان تبعیت از سخنان پیامبر لازم نیست. آنها با استناد به احادیث مختلف در کتب صحاح سته می‌گویند که مطابق با همین روایات پیامبر اکرم(ص) از تدوین حدیث نهی فرموده است هرچند که جمع آوری این احادیث از سوی تعدادی انسان صورت گرفته که همگی احتمال خطا و اشتباه را در جمع آوری احادیث دارند.
نفی عصمت پیامبران و امامان
این جریان به شدت قائل به عدم عصمت پیامبر اکرم(ص) است. از دید آنها پیامبر نیز مانند همه انسان‌ها است تنها تفاوت در نزول وحی است بنابراین مانند هر انسان دیگری جایزالخطا است. تنها در مورد ابلاغ آیات قرآنی پیامبر معصوم است زیرا نصوص قرآنی تاکید بر این امر دارد.
همچنین قرآنیون معتقدند که همزیستی با نبی مکرم اسلام(ص) سبب عدالت صحابه نخواهد شد. در میان صحابه انسان‌های منافق، فاسق، ضعیف الایمان و نیز انسان‌های مومن و صالح وجود دارد که این نظر نقطه مقابل دیدگاه اهل سنت است که می‌گویند صحابه عادل هستند.
از سال‌های شکل‌گیری این جریان تا کنون شاهد مخالفت‌ها و مبارزات فراوانی علیه قرآنیون هستیم. الازهر مصر و احمد طیب شیخ الازهر بارها بر مبارزه با این خطر انحرافی تاکید کرده و بسیاری از علمای الازهر در برنامه‌ها و مناسبت‌های مختلف دیدگاه القرآنیون را به چالش کشیدند.
هرچند که برخی از نظریات جریان القرآنیون را می‌توان مورد تامل قرار داد لکن به نظر می‌رسد که عدم فهم صحیح روایات و تعارض میان تجدّد‌گرایی و سنت‌گرایی و تلاش برای جمع میان علوم دینی و پیشرفت و تمدن روز غربی را از نکات قابل ملاحضه در شکل‌گیری این جریان دانست./981/ب۹۲۰/ک