بررسی معنویت نوپدید در جدیدترین شماره فصلنامه نقد ونظر

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، هشتاد و وسومین  فصلنامه علمی، پژوهشی فلسفه و الاهیات «نقد و نظر» ویژه نامه «معنویت نوپدید»را به مدیر مسؤولی علیرضا آل بویه ویژه پاییز 95 منتشر کرد.

در این شماره از فصلنامه نقد و نظر این مقالات پیش روی ما قرار گرفته است:

سکولاریزاسیون معنویت؛ تهدیدی فرهنگی

تولید و عرضه معنویت در بازار مصرف سرمایه‌داری

الهیات معنویت؟ معنویت پست‌مدرن و امکان‌سنجی استخراج نظام اعتقادی

نقد و بررسی مسئله «رنج» در نظریه معنویت و عقلانیت

بازگفت منطقی و بررسی ادله ضرورت دین از دیدگاه حکیمان شیعه

سکولاریزاسیون معنویت؛ تهدیدی فرهنگی

بهزاد حمیدیه   

چکیده: معنویت در حوزه ادیان سنتی، به دلیل پیوستگی و تعامل بسیار با دین‌داری، به یک مفهوم مستقل و دارای ویژگی‌ها، پیامدها، آسیب‌شناسی و خاستگاه مخصوص به خود تبدیل نشده است، اما امروزه بر اثر فرایند سکولاریزاسیون و کاسته‌شدن جایگاه دین، به معنویت سکولار توجه بسیاری می‌شود.

بخشی از این توجه، مرهون تأثیرگذاری فوق ‌العاده معنویت بر فرد و جامعه و حوزه‌های کار، تعلیم و ‌تربیت و سلامت است. در چنین شرایطی، بر ماست که مفهوم معنویت را در حوزه دین اسلام مورد بازاندیشی و بازتعریف قرار دهیم و تمایزهای معنویت اصیل اسلامی ‌را با معنویت سکولار آشکار سازیم؛ زیرا رشد معنویت سکولار لطمه‌های جبران‌ناپذیری بر هویت ملی و انقلابی ما وارد می‌سازد.

آن‌چنان که در این مقاله نشان داده‌ایم، «معنویت اسلامی» را می‌توان تلاش برای زیستن معنادار (یعنی داشتن هدفی فراتر از اهداف جزئی در زندگی و دسترسی به منبع ارزش) در پرتو هدف حقیقی و منبع ارزش حقیقی (و نه هدف و منبع جعلی)، یعنی تقرب الی‌الله دانست.

وجوه تشابه میان معنویت اسلامی ‌و معنویت سکولار را می‌توان از جمله چنین برشمرد: باطن‌گرایی، نفی مادی‌گرایی، تأثیرات عمیق بر افراد و جوامع و ... .

تولید و عرضه معنویت در بازار مصرف سرمایه‌داری

رسول حسین‌پور

 سید مرتضی حسینی شاهرودی

چکیده: موضوع این نوشتار شخصی‌شدنِ پدیدۀ دین‌داری و کالاشدگی مقولۀ معنویت است که یکی از مسئله‌های عصر فرانوگرایی و انسان مضطرب دنیای فناوری شده است. سال‌ها جست‌وجو در پی نیاز فطری انسان - پیوند با فراماده - که با گریزِ فراوان از دین‌مداری همراه بود، گزیری از پذیرش نسخه‌های بدلی ادیان جانشین و صورتکی از عرفان‌های خودبنیاد به بار نیاورد.

نظام سرمایه‌داری سایه‌ای فراخ بر سر بازار اقتصاد مغرب و مشرق گستراند و «مصرف» را سراسرِ هستی و چیستی انسانیت جلوه بخشید.

در نتیجه، «مرجعیت معنوی» که تا دیرگاهی برخاسته از نهادهای سنتی بود، از میان رفت. «فرهنگ و دین» تن‌پوشی اقتصادی به تن کردند و با نشان‌های تجاریِ گونه‌گون در بازار تجارت دینی، چونان کالایی پُرخریدار به فروش رسیدند.

روش این پژوهش، توصیفی_ تحلیلی به همراه نقد رویکرد جدید غرب به دین و معنویت است؛ ساحتی که انسانِ عصر جدید دست خویش را در گزینشِ آنچه او را به فراماده پیوند می‌دهد، آزاد دیده و معنویت‌های نوپدید نیز در بستر شعار «دین طبق سفارش شما»، فعالیتی پُرسود برای خود آفریدند.

هدف این مقاله نیز اثبات این مسئله است که غرب پس از دوره شکوفایی، دوره زوالی را تجربه کرده است که با نادیده‌انگاری پیوند دین و معنویت و‌ گرایش به معنویت خودساخته، ساحت قُدسی عالم را از زمین جدا کرد و اگرچه به فرامادی‌گرایی روی آورد، با این حال، مرتبۀ فرامادیِ هستی را این‌جهانی نگریست.

الهیات معنویت؟ معنویت پست‌مدرن و امکان‌سنجی استخراج نظام اعتقادی

احمد شاکرنژاد 

چکیده: «معنویت» نامی عام برای هر نوع فراروی و یا محدود‌نماندن در «زندگی روزمره» است. امروزه واژه معنویت به‌ویژه در فضای فکری انگلوامریکن، بیشتر به آن نوع فراروی اطلاق می‌شود که فارغ از الزامات دینِ نهادینه باشد. البته این رویکرد می‌تواند هم از جانب دینداران و هم بی‌دینان اتخاذ شود و صرفاً رویکردی است در معنایابی و تعیین محلِ شدن در هستی.

مقاله حاضر می‌کوشد، پس از شناسایی ویژگی‌های این رویکرد جدید به این پرسش بپردازد که آیا می‌توان برای معنویت‌گرایی مذکور نظامی الهیاتی یافت. آیا معنویت جدید ساختار فکری مشخصی دارد و آیا می‌توان از این ساختار به‌عنوان دستگاهی الهیاتی و قابل تمیز از دیگر دستگاه‌های الهیاتی یادکرد.

این مقاله با استفاده از نظریه‌های مطرح در زمینه چیستی معنویت جدید تلاش می‌کند، نخست، ویژگی‌های این نوع معنویت را بشناساند و سپس با بیان زمینه‌های فکری پیدایش آن، به تحلیل محوری‌ترین باور معنویت‌گرایان جدید، یعنی سیالیت و پویایی اعتقادی و پرهیز از تسلیم و تعبد بپردازد. مدعای مقاله حاضر آن است که دلالت‌های ضمنی این باورها و همچنین لوازم و پیامدهای آنها باعث می‌شود که امکان شکل‌گیری یک نظام الهیاتی مشخص و منسجم در بین معنویت‌گرایان جدید منتفی گشته و راه برای ارائه قرائت‌های سلیقه‌ای در دین‌داری هموار شود. به بیان دیگر، الهیات معنویت جدید با نگاه نظام‌مند ضدیت دارد و هرچند متضمن باورهای به‌نسبت متداول است، ایجاد نظام اعتقادی منسجم را مطلوب نمی‌داند.

نقد و بررسی مسئله «رنج» در نظریه معنویت و عقلانیت

سیدمحمد اکبریان

محمد سوری

چکیده: نظریه پیوند میان عقلانیت و معنویت با هدف کاهش رنج و آلام بشری ارائه شده است، با این اعتقاد که دین سنتی دیگر توان برآوردن این هدف را ندارد و معنویت در عصر جدید، جانشین دین می‌شود؛ چون با عقلانیت همراه است و تنها معنویت عقلانی می‌تواند از رنج انسان‌ها بکاهد، ولی به‌ نظر می‌رسد، نظریه عقلانیت و معنویت در برآوردن این هدف با اشکال‌های متعددی مواجه است. در این نظریه، ماهیت «رنج» به‌خوبی تبیین نمی‌شود و ناتمام است؛ همچنین نظریه‌پرداز برای کاهش آلام بشری، پنج مرحله و گام را ضروری دانسته است، اما نظریه معنویت نتوانسته به‌درستی آن گام‌ها را طی کند و جامعیتی نسبت به همه انواع رنج‌های بشری ندارد.

این نظریه در معناداری و توجیه رنج‌های مورد هدف نیز اشکال‌های جدی دارد؛ همچنین اینکه این نظریه چگونه و از چه راهی می‌تواند این هدف را برآورده سازد، نا‌مشخص رها شده است و مهم‌تر اینکه مبنای ناواقع‌گرایانه این نظریه، قابلیت برآوردن هدف (کاهش آلام بشری) را نداشته، امکان آن را فراهم نمی‌کند.

اعتیاد اینترنتی از منظر اخلاقی و آسیب‌های اخلاقی آن

علیرضا آل بویه

علی اکبر شاملی

چکیده: امروزه استفاده از اینترنت جزء جدانشدنی زندگی انسان‌ها گشته است. از اینترنت در مدرسه‌ها، دانشگاه‌ها، بانک‌ها، امور تجاری، ارتباط‌های اجتماعی و... استفاده می‌شود. با همه فوایدی که اینترنت برای پیشبرد زندگی اجتماعی به همراه دارد، آسیب‌هایی را نیز به دنبال داشته که یکی از این آسیب‌ها، استفاده بیش‌ازحد از این فناوری بوده که از آن به اعتیاد اینترنتی تعبیر می‌شود. تاکنون پژوهش‌های زیادی درباره علل و زمینه‌های ایجاد اعتیاد اینترنتی انجام‌شده و آسیب‌های اخلاقی مانند اعتیاد به هرزه‌نگاری برای آن برشمرده شده است.

مسئله این پژوهش آن است که اگر فرض کنیم، کاربر از اینترنت به‌صورت کاملاً اخلاقی استفاده ‌کند و هیچ‌گونه رفتار غیراخلاقی مثل هرزه‌نگاری، هرزه‌بینی، ارتباط صمیمی و خارج از شرع و اخلاق با غیر هم‌جنس و ... انجام ندهد، آیا استفادۀ افراطی از اینترنت به‌لحاظ اخلاقی مجاز است؟ آیا استفاده بیش‌ از حد از اینترنت آسیب‌های اخلاقی به بار نمی‌آورد؟ در این مقاله به بررسی این مسائل از منظر اخلاق اسلامی پرداخته می‌شود.

نقد روش‌شناختی جایگاه دین در مقام داوری در روش‌شناسی فلسفه ملاصدرا

شمس الله سراج

حسن رهبر

 سید یحیی یثربی

چکیده: یکی از دیدگاه‌های مهم طرفداران روش‌شناسی فلسفه ملاصدرا بر تفکیک مقام داوری از مقام گردآوری مبتنی است. این گروه استفاده ملاصدرا از دین را تنها در مقام گردآوری می‌دانند و از این‌رو، آن را خلاف روش فلسفی نمی‌دانند. مدعای تحقیق پیش‌روی این است که جایگاه برجسته‌ای که ملاصدرا برای دین قائل است، به اخذ دیدگاه دائرة المعارفی در باب دین در آرای وی انجامیده است.

افزون بر این، اخذ این دیدگاه سبب شده است، وی به سه نقص روش‌شناختی مهم در فلسفه خود دچار شود: اول - روشن‌نبودن نظر نهایی در نتیجۀ گنجاندن و ارزیابی مسائل تحت دائرة ‌المعارف دین؛ دوم - پاسداشت دین در سیر فلسفی و داوری مسائل و سوم - رجحان قطعیت وحیانی بر قطعیت عقلانی. نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد برخلاف نظر گروهی که به نظریه تفکیک مقام داوری از مقام گردآوری قائل‌اند و معتقدند، ملاصدرا در مقام داوری تنها به برهان تکیه دارد و از دین، تنها در مقام گردآوری بهره برده است، جایگاه والای دین در اندیشه وی سبب شده است در مسیر داوری و ارزش‌گذاری نیز از دین و آموزه‌های آن استفاده کند و این امر افزون بر اینکه نقضی بر مدعیان نظریه یادشده است، به‌لحاظ روش‌شناختی نیز نوعی کاستی به‌شمار می‌آید.

بازگفت منطقی و بررسی ادله ضرورت دین از دیدگاه حکیمان شیعه

 شمس الدین گودرزی بروجردی

محمود محمدی

چکیده: در حوزه اندیشه دینی ادله متعددی برای اثبات ضرورت دین ارائه شده است. این مقاله به بازگفت منطقی و بررسی این ادله از دیدگاه حکیمان شیعه - ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا - می‌پردازد.

این حکیمان پنج برهان بر ضرورت دین اقامه کرده‌اند که عبارتند از: مدنیت، سعادت، هدایت، معرفت و عنایت. در میان این برهان‌ها، برهان مدنیت مورد اتفاق همه است و با باور به مدنی‌بالطبع‌بودن انسان، او را نیازمند اجتماع و سپس قانون عادلانه دانسته‌اند که در نهایت با تحقق آن ضرورت دین را اثبات می‌کنند.

ابن سینا با طرح مسئله سعادت و شقاوت اخروی و اینکه راه شناخت و وصول به سعادت تنها به‌واسطه نبی است، ضرورت دین را اثبات می‌کند.

در سه برهان دیگر که در آرای ملاصدرا آمده است، به‌تفصیل به ضرورت وجود نبی که همان ضرورت دین در جهت هدایت انسان، معرفت رب و عنایت حق‌تعالی است، پرداخته شده است.

گفتنی است، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، هشتاد و سومین فصلنامه نقد و نظر را در 174 صفحه، در قطع رقعی، به قیمت 5000 تومان منشتر کرده است./998/ن ۶۰۲/ش