غدیر خم پدیده‌ای نرم افزاری
تمهیدات
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در همدان، هر ساله با فرا رسیدن هجدهم ذی الحجه، سال‌روز رویداد تعیین کننده غدیر خم، فرصتی دست می‌دهد که با نگاهی دوباره به این حادثه دوران ساز و تلاش و توجه دیگر بار، ابعاد تازه‌ای از این واقعه تاریخی که ابعادی فرا تاریخی پیدا کرده است به دست داده شود.
چه اینکه حادثه غدیر خم که در بستر تاریخی یا بهتر بگوییم در پیچ تاریخی دین خاتم و یکی از تمدن ساز‌ترین ادیان بشری روی داده است، مطمئناً تأثیر به سزایی در تاریخ و فرا تاریخ زیست بشری نهاده است.
دانشمندان علم فلسفه تاریخ معتقدند که محصور کردن یک رویداد تاریخی، فقط و فقط در بستر تاریخی آن و عدم توجه به خلجان و سرایت آن حادثه در رویدادهای آینده و نیز بی‌توجهی به تاثیر و تاثر آن رویداد بر حوادث و رویدادهای دیگر و مهم‌تر از همه بی‌توجهی به آن حادثه در عرصه نرم افزاری یک تمدن، باعث لطمات فرهنگی و تاریخی بسیار، از جمله انحنا و انحراف دیدگاه و هدف‌گیری تمدنی می‌گردد.(ن.ک: تاریخ چیست)
این مسأله که در سطور بالا به آن اشاره شد، امکان بروز و ظهور در تمامی حوادث و رویدادها را دارد؛ چه اینکه یک قاعده عقلی و فلسفی است و خروج یک حادثه تاریخی از ذیل شمول آن، نیاز به ترجیحات عقلی دیگری دارد که با قاعده اولیه نزاع کند و عقلا ابژه تاریخی مورد نظر را از شمول قاعده خود خارج کرده و تحت حکم و سیستم هژمونیک خود در آورد. اما نکته اینجاست که حوادثی مانند حادثه غدیر که در بستر اولا دینی و ثانیا تمدنی روی می‌دهند، آن‌قدر شقوق و ریشه‌های عمیق و گشن دارند که پرداختن به آنها نیاز به واکاوی بسیاری از حوادث قبل و بعد آن در چرخه تحلیل تاریخی و نرم افزاری دارد.
اما اینکه چرا رویدادهای تاریخی تعیین‌کننده دینی از اهمیت بیشتری برخوردار است و نیاز بیشتری به تحلیل نرم افزاری دارد، به این دلیل است که:
1. ادیان از ریشه‌ای عمیق‌تر در روان و تاریخ بشری نسبت به سایر پدیده‌های مربوط به بشر برخوردار هستند. "میرچا الیاده" که یکی از بزرگترین دین‌شناسان مدرن و از فلاسفه و مورخین ادیان است، در آثار خود برای تعریف انسان از عبارت "حیوان دین ورز" -در مقابل مثلا تعریف فلاسفه که انسان را حیوان ناطق تعریف می‌کنند- استفاده می‌کند و در آثار خود نشان می‌دهد که بزرگترین محرک زیستی، فرهنگی، تاریخی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی انسان از طلیعه تاریخ تا‌کنون ادیان بوده‌اند.(ن.ک: فرهنگ و دین و رساله تاریخ ادیان)
و نیز در دوران معاصر، حضرت آیة الله جوادی آملی که خود متألهی چیره دستن است، برای تعریف انسان عبارت "حی متأله" را اطبق به تاریخ و هستی‌شناسی بشر می‌دانند.(ن.ک: تفسیر انسان به انسان)
2. "کارل گوستاو یونگ" که یکی از مهمترین روانشناسان بنیاد‌گذار روانشناسی مدرن است، در تحلیل‌های خود در باب روانشناسی دین نشان می‌دهد بر خلاف تحلیل همکار و هم سنگ خودش در ریاست روانشناسی و روان کاوی مدرن "فروید" -که قائل است ریشه ادیان در سرکوب‌های جنسی رسوب کرده در روان جمعی آدمیان است- ریشه ادیان را در در نیازهای عمیق و تاریخی بشر در اعماق روان تاریخی و جمعی خود به معنا و زیست معنوی می‌داند.(ن.ک: روان شناسی و دین)
3. از سوی دیگر مورخین ادیان نیز شواهد بسیار زیاد باستانی برای زیست دینی بشر در دوران پیش از تاریخ و دلایل بسیاری از شواهد مکتوب و غیر مکتوب در باب دین ورزی انسان در دوران پسا تاریخی و مکتوب ارائه می‌دهند که نشان از تاریخ طولانی دین‌خواهی و زیست دینی بشری دارد.(ن.ک: تاریخ ادیان و تاریخ خداباوری)
4. نیز مورخین تمدن نیز در فصول گسترده‌ای در کتب خود نشان می‌دهند که ادیان چگونه جایگاه اول و بی‌رقیبی در تمدن‌سازی در تاریخ بشری به عهده داشته‌اند و بزرگترین تمدن‌ها در تاریخ بشری در دامان ادیان پدید آمده‌اند؛ از تمدنهای شرقی تا تمدنهای بزرگی که در بستر دین مسیحیت و اسلام پدید آمدند.
برای مثال به تاریخ تمدن "ویل دورانت" می‌توان نظری افکند و دید که بسیاری از جلدهای قطور این کتاب به تاریخ تمدن‌هایی می‌پردازد که ربط وثیق و مستقیمی به ادیان داشته‌اند.
حتی تمدن مدرن غربی که ادعا می‌شود تمدنی برخاسته از اومانیست و انسان محوری ناب است، نیز به گفته " ماکس وبر" که خود از بزرگ دانشمندان مدرن و پایه گذار جامعه شناسی است، ریشه در فضایی دارد که مسیحیت پروتستانی آن را چون فضایی گلخانه‌ای برای رشد و بالش مدرنیته و سیستم سرمایه‌داری و اقتصاد بازار آماده نموده و عمده میراث علوم انسانی غربی بر معارف دینی تفسیر شده قرار گرفته است.(اخلاق پرتستانی و روح سرمایه داری)
بنا بر آنچه گذشت، روشن شد که چرا حوادث تاریخ دینی تاثیر شگفتی در زندگی بشر دارد و لذا لازم است که مورد کاوش نرم افزاری دقیق‌تر و عمیق‌تری قرار بگیرد.
لذا می‌توان نتیجه گرفت که دست یافتن به بسیاری از زوایای حادثه مهم غدیر خم در چرخه تحلیل‌های نرم افزاری روشن می‌گردد؛ بنا بر این می‌توان سویه‌های مختلف این حادثه را با توجه به رویکر‌دهای مختلف سنجید و نشان داد که چگونه یک حادثه در متن دین و نه در دوران تفسیر یک دین، چه جایگاه تعیین کننده‌ای در تاریخ و سویه‌های بشری مختلف زیست انسانی دارد.
برای نمونه می‌توان دید که چگونه حادثه روی داده در یک توقف‌گاه بر سر سه راهی یمن، عراق و شام در حجة الوداع رسول گرامی اسلام(ص) به عنوان پیامبر دین خاتم و پایه گذار تمدن عظیم اسلامی چگونه در آینده قبول کنندگان و رد کنندگان ولایت و جانشینی حضرت امیر المومنین علی(ع) جدایی افکند و چگونه مذاهب و مرام‌های گوناگون ایجاد نمود. اینک با ذکر این مثال به کاوش و تنقیح شقوق مختلف نرم افزاری این حادثه مهم، یعنی غدیر خم می‌پردازیم.
غدیر و حاکمیت آسمانی
یکی دیگر از فروکاست‌هایی که در باب حوادث دینی انجام می پذیرد، نادیده انگاشتن سویه‌های ماوراء الطبیعی یک حادثه در بستر تاریخ دین است؛ بی‌شک یکی از رسالت‌های مهم دین توجه دادن بشر است بر جنبه‌های اصیل وجودی او که همان حیات روحانی و زیست ماوراء الطبیعی اوست. قرآن کریم به عنوان یک متن آسمانی در جای‌جای خود انسان‌ها را از کوته‌بینی و خلاصه انگاشتن حیات در همین حیات مادی بر حذر می‌دارد و بارها انسان را هشدار می‌دهد که "آیا به حیات دنیا راضی شده‌اید، نسبت به حیات جاودانی آن جهان؟"
به جرأت می‌توان گفت که مهمترین تحلیل نرم افزاری در باب ولایت امیرالمومنین(ع) در روز غدیر خم، همین فروکاست ولایت‌الهی به یک جانشینی ساده سیاسی، از سوی منکرین غدیر بوده است که از سوی عده کثیری از روی عدم معرفت به جایگاه ولایت و حوادث دینی و از سوی عده‌ای که سمت رهبری این جریان انکار را بر عهده داشته‌اند، از روی قصد و مکابره با حق بوده است.
منکرین ولایت علی(ع) را فقط جانشینی سیاسی یک نفر بر جایگاه حاکم قبل پنداشتند، از همین روی احساس کردند که معاییر معمولی حاکم گشتن در قبایل بدوی عربی، مانند شیخوخیت امری کارساز و آینده اندیشانه است؛ غافل از اینکه ولایت حضرت علی(ع) از سوی نبی مکرم اسلام(ص) یک جانشینی انتصابی الهی در بستر تشریع دینی است و نه یک انتخاب سیاسی ساده.
مرحوم استاد شهید مرتضی مطهری امامت و رهبری دینی را برخلاف رهبری‌های انتخابی و سیاسی این جهانی که فقط یک جنبه دارند، دارای سه جنبه مهم و تعیین کننده می‌دانند که در تحلیل نرم افزاری حادثه غدیر بسیار راه گشاست؛
1. جنبه و سویه رهبری سیاسی این جهانی و حاکمیت سخت افزاری امام که اولین طبقه و پایین‌ترین درجه حاکمیت دینی امام و ولی الهی است. حضرت رسول اکرم(ص) در روز غدیر خم به امر الهی حاکمیت سیاسی جامعه اسلامی را بعد از خودشان به حضرت علی(ع) سپردند و این تنها یک جنبه از امامت و ولایت دینی بود که متأسفانه بیمار دلان و نادانان کور باطن، احساس کردند که حاکمیت سیاسی تمام کار است و خود را مرد این میدان پنداشتند و در برابر واقعه الهی غدیر، رقم زننده روز تاریک سقیفه شدند؛ بعدها زمانی که دست تطاول به نا حق بر ولایت الهی دراز کردند، تازه معلوم‌شان شد که ولایت و امامت دینی کار ایشان نیست و ارتباط با منبع الهام و جایگاه خلیفگی انتصابی از سوی خدا، شرط امامت در سیستم سیاسی دینی است. اما از روی مکابره و گلاویزی با حق، نه تنها امانت را به صاحبش نسپردند، بلکه زمینه را برای برای افرادی آماده کردند، مانند معاویه که حتی در حاکمیت‌های معمولی این جهانی بدون سویه دینی نیز نباید به کار گمارده شود، چه اینکه عدم فساد شخصی و سیستمی از لوازم اولیه یک مدیریت معمولی است که معاویه از آن بی‌بهره بود.(ن.ک: تاریخ یعقوبی و تاریخ مروج الذهب)
2. امامت و پیشوایی دینی از نظر گاه استاد شهید مرتضی مطهری، در لایه و درجه دوم و بالاتر، واجد شرط و خاصیتی است که جز انسان و ولی منصوب از سوی خداوند متعال، کس دیگری دارای این خصوصیت و خاصیت نیست و آن پیشوایی و واسطگی علمی، بین خدا و خلق از نظر تشریع دینی است. امام از نظرگاه دینی عالم به همه چیز در باب تشریع الهی است و سخنان او در باب تشریع الهی نه اجتهاد علمی بلکه آیینه‌گی کلام و تشریع الهی است:
این همه آوازه‌ها از شه بود گر چه از حلقوم عبدلله بود
این است که در معارف شیعی کلام، امام معصوم(ع) به مثابه تشریع است و لازمه تشریع خلیفگی الهی و انتصاب خاص از سوی صاحب شریعت است و از همین جاست که در مرام‌نامه اصیل شیعه که بهترین معرفی نامه معصوم است، یعنی "زیارت جامعه کبیره" آمده است: «بکم علمنا لله معالم دیننا" و اهل بیت و ائمه(ع) را وارث حکمت و خزان علم الهی می‌نامد.(ن.ک: ادب فنای مقربان)
نیز برای شناخت جایگاه محوری ائمه در تشریع و مرجعیت دینی، نگاه به ابواب علم امام در مصادر حدیثی شیعه کار گشاست.(ن.ک: کافی کتاب الحجه)
همین خاصیت و شرط دوم بود که تکه‌زنندگان به ناحق بر سریر خلافت رسول خدا(ص) را بارها به اعتراف "لو لا علی لهلک..." نمود و ابو حنیفه را وا داشت که در باب استفاده علمیش از امام جعفر صادق(ع) بگوید: «لولا السنتان لهلک النعمان» چه جایگاه تشریع و مرجعیت دینی با ادعا راست نمی‌آید.
مرحوم علامه بزرگوار شیخ عبدالحسین امینی در کتاب سترگ و ماندگار خویش "الغدیر" سویه‌ها و جریان‌های مختلف تاریخی مربوط به این خصوصیت دوم را عالمانه و موشکافانه بررسیده‌اند که طالبان می‌توانند به آنجا مراجعه نمایند.(ن.ک: الغدیر)
می‌توان بازخورد یک اشتباه نرم افزاری در باب این خصوصیت دوم در اشغال جایگاه ولی و امام منصوب از سوی خدا توسط نا اهلان را در مسأله طول دوره تشریع و کم بود منابع تشریعی اهل سنت دید؛ چه اینکه اهل سنت به دلیل همین مسأله نرم افزاری، از تقریبا 150 سال معارف تشریعی محروم شدند و نا‌گفته پیداست که این مسأله چه ضربه جبران ناپذیری به دین و به طبع آن دنیای مسلمین می‌زند.
برای مثال در باب خشونت‌های تکفیری‌ها در حال حاضر در سوریه و نقاط دیگر جهان اسلام، اگر کسی کلام حضرت سیدالشهداء(ع) را در باب اینکه هدف هر چند هم مقدس باشد، هر وسیله‌ای را توجیه نمی‌کند را به عنوان تشریع الهی و حکم خدا قبول کند، دست به این سبوعیت‌های غیر انسانی نمی‌زد؛ امام حسین می‌فرمایند: «من حاول امرا بمعصیت الله کان افوت لما یرجو و اسرع لمجیء ما یحذر؛ هر کس با معصیت خدا کاری بخواهد، آنچه را امید دارد، زود‌تر از دست می‌دهد و از آنچه که می‌ترسد شتابنده‌تر می‌آید».(تحف العقول،ص248)
حال به روشنی می‌بینیم که چگونه رد و یا قبول غدیر در امروز مسلمین، حضور غیر قابل انکاری دارد.
3. لایه نهایی و لب و اساس امامت از دید استاد شهید مرتضی مطهری، ولایت و هیمنه معنوی و وجودی امام و رهبر بر همه ما سوی الله است که عمیق‌ترین و بزرگترین رهاورد امامت و رهبری دینی است که لازمه آن ولایت محبوبی امام و رهبر از جانب خداوند متعال است.(ن.ک: انسان کامل در نهج البلاغه)
این عرصه‌ایست که مرغ خیال هم توان پریدن بر قلل و اطواد رفیع آن را ندارد؛ چه رسد اینکه انسان‌هایی عادی بر آن تکیه زنند. در باب این جنبه ائمه(ع) که عرفان نظری در باب آن بحث می‌نماید، حرف، سخن و مثال در زندگی امامان به حق، بسیار است که از حدود این مقال خارج است و طالبان می‌توانند به کتب مفصلی که در این باب نوشته شده است رجوع کنند.
در سطور بالا نقش نرم‌افزاری امامت و نماد آن، غدیر خم را در یکی از سویه‌های آن که حاکمیت باشد را بررسی نمودیم و نشان دادیم که چگونه امری که از دید بسیاری افراد در جهان اسلام امری بسیط، ساده و دم دستی است چگونه ریشه در عظیم‌ترین شریان‌های ناموس وجود دارد و کم‌ترین سهل انگاری در فهم و برخورد با آن چه سرنوشت شوم و دردناکی را برای مسلمین رقم زده که قرن‌هاست تاریخ ایشان را در آتش و خون فرو برده است؛ اما با این همه عزیمت به سوی وادی غدیر و گفت‌وگو در باب مسائل اساسی غدیر، میتواند آینده روشنی برای آنان رقم بزند. انشاء الله!
تحلیل نرم افزاری غدیر سویه‌های متنوع دیگری از نظر اجتماعی، فرهنگی، تمدنی، اقتصادی و... دارد که هر کدام به تنهایی موضوع یک مقاله مستقل‌اند؛ بنا بر این به همین مختصر اکتفا می‌کنیم.
منابع
1. تاریخ چیست؟ ای جی کار، ترجمه حسن کامشاد
2.رساله تاریخ ادیان، میرچا الیاده
3. دین و فرهنگ، میرچا الیده، ترجمه بهاء الدین خرمشاهی
4. روانشناسی و دین، کارل گوستاو یونگ، ترجمه فواد روحانی
5. تفسیر انسان به انسان، عبد الله جوادی آملی
6. تاریخ ادیان، جان بایر ناس، ترجمه علی اصغر حکمت
7. تاریخ خدا باوری، کارن آرمسترانگ، ترجمه بهاء الدین خرمشاهی و بهزاد سالکی
8. تاریخ تمدن، ویل و اوریل دورانت، ترجمه جمعی از مترجمان
9. اخلاق پرتستانی و روح سرمایه داری، ماکس وبر، ترجمه عبد الکریم رشیدیان
10. تاریخ یعقوبی، ابی واضح یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی
11. مروج الذهب، مسعودی، ترجمه ابو القاسم پاینده
12. امامت و رهبری، مرتضی مطهری
13. الغدیر، عبد الحسین امینی
14. ادب فنای مقربان، عبد الله جوادی آملی
15. الکافی، محمد بن یعقوب کلینی
16. انسان کامل از دیدگاه نهج البلاغه، حسن حسن زاده آملی
17. تحف العقول، ابن شعبه حرانی
18. مثنوی معنوی، جلال الدین مولوی
هادی شاملو
/979/101/ب1