نقش فقه و اصول فقه در تبیین جایگاه علوم انسانی اسلامی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، آیت الله محسن اراکی در هشتمین روز از نخستین دوره کارگاه های اسلامی سازی علوم انسانی که در مجتمع آموزش عالی امین برگزار شد با اشاره به جایگاه علم اصول در اسلامی سازی علوم انسانی اظهار داشت: کلمه «اسلامی سازی» دارای ابعاد مختلفی است ولی به هرحال برای فهم بهتر باید چند واژگان تبیین شود تا چارچوب بحث مشخص شده و زمینه برای کارهای بعدی فراهم شود.

دبیرکل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی افزود: در ارتباط با اصل اسلامی سازی باید بگوییم در حقیقت چیزی به عنوان اسلامی سازی علوم انسانی معنایی ندارد چراکه در علوم انسانی اگر منظور علوم انسانی رایج است اصلا اسلامی ممکن نیست و اگر منظور علوم انسانی اسلامی است دیگر نیازی به اسلامی شدن ندارد؛ بله علوم انسانی اسلامی داریم که باید از منابع آن استخراج شود ولی اینکه بخواهیم علوم انسانی غیراسلامی را اسلامی کنیم دچار اشتباه می شویم و علوم انسانی، التقاطی می شود.

ضرورت کنکاش فقه برای علوم انسانی

وی با بیان اینکه اسلامی سازی علوم انسانی واژه ای نامفهوم است، تصریح کرد: حال باید جایگاه علم اصول فقه در تبیین علوم انسانی اسلامی مورد بحث و بررسی قرار بگیرد؛ نخست باید فقه را مورد کنکاش قرار دهیم تا اصول آن را درک کنیم که علم فقه علم به مجموعه احکام الزامی و غیر الزامی است که در منابع اسلامی برای تبیین و تشخیص رابطه انسان با خود یا غیرخود آمده است.

آیت الله اراکی عنوان داشت: اگر بخواهیم به عبارت دیگر بیان کنیم می گوییم احکام الزامی و غیرالزامی ما را به یک پیشینه ای برای فقه راهنمایی می کند، یعنی فقه تبیین کننده احکام الزامی و غیرالزامی است پس فقه مبتنی بر یک جهان بینی است به این معنا که منبعی وجود دارد که می تواند الزام کند و اساس اختلاف ما با کل بنیاد علوم انسانی غربی در همین مسأله است.

نظریه پرداز حوزه علوم انسانی و اسلامی تصریح کرد: ما در یک اصل پایه ای معتقدیم که منبعی برای الزام وجود دارد و جز او حق الزام ندارد که همان خدای متعال است و البته حق الزام او برهانی است و در قرآن کریم بیان می شود که او آفریننده ما است و خلق و امر از آن او است و او می تواند بگوید چه بکنید و چه نکنید و هرچه خوبی و هرچه کمال است از آن اوست.

در جهان آفرینش منبعی برای الزام وجود دارد

وی با تأکید بر اینکه علوم اسلامی علومی است که تأکید می کند در جهان آفرینش منبعی برای الزام وجود دارد که الزام حق او است، یادآور شد: وقتی تعریف فقه را به اینگونه شناختیم، این احکام الزامی رابطه انسان با خود و غیرخودش را مشخص می کند؛ این نکته دقیقی است که خود یکی از نقاط اختلاف مبانی علوم انسانی اسلامی با علوم انسانی دیگر است، چراکه رابطه با خود هم نیاز به منبعی فوق انسانی دارد و اگر منبع الزام خودم باشم و مشروعیت پیدا کنم باید با الغای خودم مشروعیتش نیز از بین برود.

آیت الله اراکی تصریح کرد: انسانی که متولد می شود و به مرحله مسؤولیت پذیری می رسد با یک مسؤولیت هایی مواجه می شود که چه بخواهد یا نخواهد بردوش او است و این انسان نیست که مسؤولیت ها را به وجود می آورد و اصلا خود انسان مسؤول متولد می شود.

وی یادآور شد: در چنین فقهی با چنین تعریفی در منابع دینی باید استنباط شود، یعنی باید با دلیل اثبات شود، چراکه ما نمی توانیم چیزی را از پیش خود به اسلام نسبت بدهیم و در آیات کریمه قرآن نیز تأکید شده است که امر دایر به دو گزینه است، اینکه انسان بگوید در جایی الزام هست و در جایی الزام نیست و آن را به خدا نسبت بدهید اگر با دلیل باشد نسبت آن به خدا درست است ولی اگر این کار را نکردید افترای بر خدا است و به همین جهت ما به اصول فقه نیاز داریم که این اصول فقه مجموعه قواعدی است که دلیل را برای ما تقنین می کند.

استاد درس خارج حوزه علمیه با تأکید بر اینکه استدلال فقهی همیشه استدلال قانون مند و روش مند است، یادآور شد: اصول فقه دلیل برحکم فقهی را بیان می کند؛ ما در دلیل برحکم شرعی به دو مسأله نیاز داریم، هم به خود دلیل احتیاج داریم و اینکه دلیلی حتما علت است و اگر این مسأله اثبات شد به مسأله دوم نیاز داریم که مربوط به دلالت این دلیل بر مراد شارع است که باید این هم قانون مند شود.

علم اصول فقه قوانین مربوط به دلیل و دلالة الدلیل است

وی یادآور شد: علم اصول فقه قوانین مربوط به دلیل و دلالة الدلیل است که بنده در کتاب اصول فقه نوین این مسأله را به خوبی تبیین کرده ام؛ حال بعد از شناخت فقه و اصول فقه به علوم انسانی می رسیم که قواعد مربوط به رابطه انسان با خود یا غیرخود که نشأت گرفته از اراده انسان است را نشان می دهد؛ علوم انسانی دو دسته است، یک دسته از علوم مربوط به انسان، غیرارادی است که علوم پزشکی و بخشی از علوم روانپزشکی از این قبیل است که مربوط به روابط علت و معلولی بین پدیده ها و هست ها و قضایای توصیفی و غیر اختیاری است و دسته ای که منظور ما است علوم انسانی مربوط به افعال ارادی انسان است، یعنی ما کاری به علوم تجربی و علومی که مربوط به کالبد انسان است نداریم.

آیت الله اراکی با تصریح بر اینکه رفتار ارادی انسان همان موضوع علم فقه است، خاطرنشان کرد: اصول فقه قوانین استدلال بر حکم فقهی را نشان می دهد و حکم فقهی الزامات مربوط به رفتارهای اختیاری انسان است؛ آن وقت مشخص می شود که از فقه چگونه می توانیم علوم انسانی را استخراج کرده و نقش اصول فقه را در آن درک کنیم.

وی عنوان کرد: ورود در عرصه علوم انسانی اسلامی بدون اجتهاد امکان پذیر نیست، چراکه علوم انسانی اسلامی عمدتا از احکام فقهی به دست می آید؛ در کل ما سه مجموعه احکام فقهی مربوط به علوم انسانی داریم یک دسته اعتقادی است و دسته دیگر به طور مستقیم رفتار انسان را نشان می دهد و دسته دیگر ادله احکام فقهیه است که می توانیم علوم انسانی را استخراج کنیم.

احکام فردی به قید اجتماعی مدالیل التزامی دارد

عضو مجلس خبرگان رهبری با اشاره به این احکام فردی به قید اجتماعی مدالیل التزامی دارد، ابراز داشت: معنایی در دلیل مدلول التزامی است و این معنا لوازمی دارد که گاهی علّی و کاشف از علتی در درون جامعه است، مثلا وقتی روایت می گوید امر به معروف را ترک نکنید که افراد شرور بر شما ولایت پیدا می کنند، معنایی در جامعه پیدا می کند یعنی جامعه ای که فرهنگ بی تفاوتی در برابر ضد ارزش ها داشته باشد به حاکمیت بدترین ها منجر می شود و گاهی برای مطلبی نتیجه ای بیان شده است که به قاعده ای مربوط به علوم انسانی می رسیم که این قواعد در اصول فقه تبیین شده است.

وی در پایان خاطرنشان کرد: اینکه مدلول التزامی چیست و اگر دلالت التزامی با دیگری تعارض است چه می شود و یا اگر مدلول مطابقی با دلیل مطالبقی تعارض کرد، باید در مورد قواعد التزامی چه کنیم؟ این استنباط معانی در جایی که حکم فقهی باشد و معانی التزامی داشته باشد در حوزه علوم انسانی معنا پیدا می کند، حتی قوانین مربوط به علوم انسانی که از ادله شرعیه مربوط به اعتقادات و یا فقه و فقهیات مستنبط می شود هم می توان به این مطلب رسید که به قوانین دلالت دلیل و اثبات دلیل در علوم انسانی نیاز داریم./1330/پ202/ج1