۱۶ آذر ۱۳۹۵ - ۱۴:۴۶
کد خبر: ۴۶۵۵۰۷
تأملی در یک برداشت اشتباهی؛

محسن بن علی(ع) و دهه محسنیه در منابع تاریخی و روایی

آنچه مشهور است که هجوم به خانه حضرت علی‌(ع) با فاصله چند روزه از رحلت رسول اکرم(ص) اتفاق افتاده، صحیح نیست. با این تعبیر ایام محسنیه که در اوایل ربیع الاول گرفته می‌شود با گزارش‌های تاریخی تطبیق ندارد.
محسنیه

اشاره

یکی از مناسبت­‌هایی که در سال­‌های اخیر در تقویم مذهبی و دینی قرار گرفته است و به ویژه از طرف برخی هیئت­‌های مذهبی بر آن تاکید می­‌شود، دهه اول ماه ربیع الاول است که به دهه محسنیه نیز شهرت یافته است. در این یادداشت قصد داریم این ایام و مناسبت را از جهت تاریخی تحلیل و بررسی کنیم.

نام محسن بن علی‌(ع) در روایات

این ایام با نام محسنیه نامیده می­‌شود. بنابراین بهتر است ابتدا این شخصیت و نام ایشان را بررسی کنیم تا مشخص شود این نام در روایات آمده است یا این نام بعدها از سوی جامعه متدینین بر ایشان نهاده شده است.

بنابر روایاتی که کلینی در کافی و شیخ مفید در ارشاد آورده است این نام در روایات آمده است نه اینکه بعدها این نام برای ایشان نهاده شده باشد. این روایات حاکی از آن است که پیامبر اکرم(ص) نام پسر سوم حضرت فاطمه زهرا‌(س) را محسن قرار دادند.

حتی درمنابع تاریخی نیز نام ایشان آمده است. بساری از منابع شیعی اسم محسن را فرزند حضرت علی‌(ع) و حضرت صدیقه‌(ع) دانسته‌اند؛ مانند تاریخ یعقوبی[1]، مروج الذهب[2]، مناقب امیر المؤمنین[3]، الهدایة الکبری[4]، شرح الاخبار[5]، الارشاد[6]، اعلام الوری[7]، مناقب آل ابی طالب[8]، کشف الغمة فی معرفة الائمة[9].

در منابع منابع اهل سنت نیز محسن را جزء فرزندان حضرت فاطمه‌(س)  بیان کرده‌­اند. این مسئله در متون اولیه و متقدم اهل سنت آمده است؛ مثل مسند احمد[10]، الادب المفرد[11]، المعارف[12]، انساب الاشراف[13]، الذریة الطاهرة[14]، تاریخ الرسل و الملوک[15]، کتاب الثقات[16]، المستدرک علی الصحیحین[17]، جمهره انساب العرب[18]، السنن الکبری[19]، استیعاب[20] و ملل و نحل[21].

تقریبا در همه اعصار و قرون منابع اهل سنت این موضوع را آورده‌­اند. حتی برخی از منابع که نظر مساعدی نیز نسبت به شیعه ندارند این موضوع آمده است. این روند در منابع اهل سنت ادامه دارد و حتی در کتاب‌­های مفصل نیز به این مسئله پرداخته شده است.

سبل الهدی و الرشاد[22] و ینابیع المودة[23] نیز این مسئله را آورده‌­اند. این دو منبع را می‌­توان جزء منابع متاخر محسوب کرد. بنابراین می‌­توانیم بگوییم با توجه به اینکه در اکثر منابع تاریخی و انسابی شیعی و اهل سنت از محسن یاد شده و همچنین در روایات نیز نام ایشان آمده است نمی‌­توان در وجود ایشان تردید کرد.

نحوه شهادت محسن بن علی‌(ع) در منابع روایی و تاریخی

‌در مورد نحوه شهادت ایشان در منابع تاریخی مطالبی بیان شده است. منابع اهل سنت نیز در این خصوص مطلبی آورده­‌اند.

منابع شیعی علت شهادت محسن بن علی‌(ع) را سقط شدن دانسته‌اند؛ البته در کیفیت، زمان و مسبب آن نظرات یکسان نیست. بسیاری از منابع شهادت محسن را مصادف با حمله به بیت حضرت زهرا‌(س) در جریان بیعت گرفتن از حضرت علی‌(ع) دانسته‌اند.

مرحوم طبرسی نقل می­‌کند که امام حسن(ع) خطاب به مهاجم خانه حضرت زهرا(س) عرضه می‌­داشت: «تو کسی هستی که بر فاطمه دختر پیامبر ضربه وارد کردی تا فرزند درون شکمش را سقط کرد![24]»

سلیم بن قیس نقل می‌­کند: «به زهرا ضربه و آسیب رساندند تا جنینش سقط شد و به واسطه این ضربه شهید شد.[25]»

امام صادق(ع) فرمود: «...با پایش به زهرا ضربه وارد کرد در حالی که او حامله به محسن بود و پس از آن ضربه محسن از او سقط شد.[26]»

در روایت دیگر فرمود: « قنفذ به امر عمر با شمشیر بر فاطمه ضربه وارد کرد و او محسن را سقط کرد.[27]»

این که در برخی روایات قنفذ و در برخی مغیره و... را مسبب اصلی سقط جنین و شهادت حضرت زهرا معرفی می‌کنند اشاره است به این که ضربات همه آنها موثر بوده است.

شیخ صدوق روایت می کند که پیامبر گرامی فرمود: «فاطمه سیده زنان عالمین و پاره تن من و نور چشم من‌... می‌باشد پس از من حرمتش شکسته می‌شود و حقش غصب می‌شود و فرزندش سقط می‌شود و او ندا می‌دهد یا محمد اما اجابت نمی­‌شود.[28]»

همچنین در روایت دیگر آمده است: «آنان به منزل زهرا حمله کردند و سبب سقط محسن شدند.[29]»

در کتاب ارشاد القلوب آمده است که حضرت زهرا‌(س) فرمود: «آنان سبب سقط محسن شدند بدون آنکه او جرمی کرده باشد.[30]»

دانشمندان اهل سنت درباره ولادت و وفات محسن دو گونه نظر داده‌اند؛ تعداد کمی از آنان معتقدند هم تولد و هم وفات ایشان در حیات رسول اکرم(ص) روی داده است. اما بیشتر منابع آنان درباره زمان ولادت او سکوت کرده ولی معتقدند او متولد شده و در دوران کودکی وفات کرده است.

‌ابن حزم، ابن حجر، ابو الفداء و قندوزی با عبارت «مات صغیرا» (در کودکی مرد) این رویداد را بیان کرده‌­اند.[31] ابن دمشقی و ابن کثیر با عبارت «مات و هو صغیر»‌(درگذشت در حالی که کوچک بود) وفات او را بیان کرده‌­اند.[32] طبری و ابن اثیر با عبارت «توفی صغیرا» (در کودکی در گذشت) تولد او را به صورت ضمنی بیان کرده­‌اند.[33] ابن قتیبه،‌ احمد طبری، بلاذری و سبط بن الجوزی نیز با تعابیر مشابهی مرگ او را در دوران کودکی بیان کرده‌­اند.[34] ولی صالحی شامی و ابن صباغ مالکی‌ با تعبیر متفاوتی این موضوع را بیان کرده‌­اند. آنها گفته‌­اند «مات سقطا»[35] (در کودکی سقط شد) به نظر می­‌رسد این عبارت با نظر شیعه قابل جمع است. برخی از نظرات نیز بر مرده به دنیا آمدن این طفل خبر می‌­دهند. مثلا ابن حزم عبارت «مات صغیرا جدا إثر ولادته» را به کار برده است  که بر زنده به دنیا آمدن او دلالت دارد. [36]

هیچ کدام از این تعابیر بر این نکته دلالت ندارد که محسن بن علی‌(ع) در زمان حیات پیامبر(ص) به دنیا آمده باشد.

البته در این بین نظراتی که با نظر شیعه تناسب بیشتری داشته باشد نیز وجود دارد. مثلا ابراهیم بن سیار معروف به نظام‌(م۲۳۰ ق) یکی از بزرگان معتزله و شهرستانی‌(م ۵۴۸ق) در کتاب الملل و النحل نقل می‌کند که ضربه در به پهلوی فاطمه‌(س) در روز بیعت گرفتن از امیرالمومنین علی‌(ع) موجب سقط محسن شد، شهرستانی می‌گوید: ضرب بطن فاطمه یوم البیعه حتی القت الجنین من بطنها و کان یصیح احرقوا دارها بمن فیها؛ روز بیعت چنان بر شکم فاطمه زدند که بچه‌اش سقط شد و فریاد می‌زد: خانه‌اش را با هر کس داخل آن است بسوزانید![37]

نظام به دلیل این عقیده و برخی عقاید دیگر از سوی برخی از اهل سنت تکفیر شده است. [38]

این گفته نشان می‌­دهد نظام معتزلی این واقعیت را قبول داشته است. علمای شیعه نیز این مطلب را به عنوان اعترافی از سوی اهل سنت تلقی کرده و در آثار خود آورده‌اند. همچنین ابن ابی الحدید نیز در داستان مناظره با استادش ابوجعفر نقیب، سقط محسن در جریان بیعت را بیان کرده است.[39]

طبیعی است که این نظرات بسیار حساس است و عواقب کلامی و سیاسی خاصی به دنبال دارد. در نتیجه منابع اهل سنت در دو راهی بیان حقیقت تاریخ یا توجیه عملکرد برخی افراد، در انتخابی تاریخی در دادگاه انسانیت و حقاینت قرار گرفته‌­اند که بسیاری در این مورد مردود شده‌­اند.

البته بسیاری از منابع اهل سنت علاوه بر اینکه به سقط شدن محسن بن علی‌(ع) اشاره کرده‌­اند، نحوه و فرایند سقط شدن را نیز بیان کرده‌­اند که تایید نظر شیعه در این موضوع است.

مرحوم ابن شهر آشوب از کتاب معارف ابن فتیبه  از علمای برجسته اهل سنت نقل می­‌کند: «فرزندان فاطمه حسن و حسین و زینب و ام کلثوم و محسن بودند. همانا محسن از ضربه قنفذ کشته شد.[40]»

بلاذری در انساب الاشراف نقل می­‌کند: «فاطمه برای علی چند فرزند به دنیا آورد که عبارتند از حسن با کنیه ابا محمد و حسین با کنیه ابا عبدالله و محسن که در کودکی از دنیا رفت.[41]»

مسعودی نیز در نحوه شهادت محسن بن علی‌(ع) می­‌نویسد: «آنان در هجوم خود به خانه فاطمه سیده زنان را در پشت درب چنان فشردند که محسن را سقط کرد.[42]»

ابن ابی الحدید از استادش نقیب نقل می‌­کند که می­‌گفت: «پیامبر اگر در زمان فاطمه زنده بود بدون شک خون کسانی را که فاطمه را ترساندند تا بچه­‌اش سقط شد، مباح می­‌کرد.[43]»

ذهبی عالم برجسته اهل سنت از احمد حماد کوفی که از حافظان اهل سنت است نقل می­‌کند: «بدون شک عمر چنان لگدی به فاطمه زد که محسن از او سقط شد.[44]»

صفدی نیز در کتاب خود می‌­نویسد: «بدون شک عمر در روز بیعت چنان فاطمه را زد که محسن را از شکم انداخت.[45]»

جوینی از بزرگان اهل سنت از پیامبر چنین نقل می‌­کند که می­‌فرمود: «‌هر گاه فاطمه را می‌بینم به یاد مصیبت‌هایی که پس از من بر او وارد می‌شود می‌افتم وگویی که من خود شاهد آن اتفاقات هستم و می‌بینم که ذلت به خانه او وارد شده و حرمتش را هتک نموده وحق او را غصب وارث او را منع و پهلویش را شکسته و جنین او را سقط نموده‌اند.[46]»

ذهبی در شرح حال ابن ابی دارم می‌گوید: «ابن ابی دارم شخصی بود که در طول عمر خود با رعایت اعتدال زندگی کرد ولی در آخرین روزهای عمرش بیشترین چیزی که برای او خوانده می‌­شد روایات معایب بود و او نیز تایید می‌کرد: «عمر به پهلوی فاطمه لگد زد و محسنش را سقط نمود.[47]»

بررسی زمان شهادت محسن بن علی‌(ع)

تاریخ دقیق شهادت محسن مشخص نیست؛ ولی با بررسی گزارش‌ها و شواهد تاریخی می‌توان گفت این واقعه تقریبا یک ماه پس از رحلت پیامبر(ص) روی داده ‌است. از این جهت آنچه مشهور است که هجوم به خانه حضرت علی‌(ع) با فاصله چند روزه از رحلت رسول اکرم اتفاق افتاده، صحیح نیست. با این تعبیر ایام محسنیه که در اوایل ربیع الاول گرفته می‌شود با گزارش‌های تاریخی تطبیق ندارد.

این اشتباه به این دلیل است که  چند هجوم به خانه حضرت زهرا‌(س) در منابع تاریخ نقل شده است که فقط در یکی از آنها آتش زدن در و در نتیجه جراحت حضرت روی داده است. در هجوم اول درگیری صورت نگرفت تا سبب شهادت محسن شود. بعضی با تصور اینکه در هجوم اول، جریان آتش زدن درب خانه اتفاق افتاده است شهادت محسن را چند روز پس از رحلت پیامبر(ص) دانسته‌اند.

در تایید این نظر که شهادت محسن بن علی‌(ع) حدود یک ماه بعد از رحلت پیامبر(ص) بوده است، چند شاهد تاریخی می­‌توان بیان کرد:

1. فعالیت­‌های سیاسی اجتماعی حضرت زهرا‌(س) بعد از رحلت پیامبر‌(ص) است که در حمایت از حریم ولایت بوده است؛ اقداماتی مانند پس‌­گرفتن فدک و همچنین رفتن به در خانه مهاجر و انصار[48]. به نظر می­‌رسد این اقدامات حضرت پیش از مجروح شدنشان بوده است. همچنین خطبه فدکیه. خواندن خطبه و نحوه حرکت حضرت به مسجد و حاکی از سلامتی و صحت ایشان را دارد.

 ابن ابی الحدید در توصیف چگونگی رفتن حضرت فاطمه‌(س) به مسجد برای ایراد خطبه فدکیه آورده است که آن حضرت با پوشش کامل در میان جمعی از زنان در حالی که چادرش بر اثر بلندی به زیر پاهایش می‌رفت و همچون رسول خدا راه می‌رفت، به مسجد آمد.[49] از این گزارش می‌توان چنین نتیجه گرفت تا هنگام ایراد خطبه، هنوز هجمه‌ای به خانه حضرت فاطمه زهرا‌(س) صورت نگرفته بود؛ زیرا در صورت حمله و مضروب شدنِ آن حضرت، نوعِ حرکت او نمی‌تواند معمولی باشد تا راوی آن را به راه رفتنِ رسول خدا تشبیه کند.

2. طبق برخی شواهد هجوم به خانه حضرت فاطمه‌(س) بعد از برگشت سپاه اسامه بن زید صورت گرفته است. در جریان حمله به خانه حضرت از یکی از افراد سپاه اسامه به نام بریده بن حصیب اسلمی نام برده شده است که طرفدار امام علی‌(ع) بوده است. این مطلب نشان می‌­دهد که مجروح شدن حضرت در روزهای اول بعد از رحلت پیامبر(ص) اتفاق نیفتاده است؛ زیرا سپاه اسامه تقریبا بیش از یک ماه بعد از رحلت پیامبر(ص) به مدینه باز‌گشت.[50] مگر اینکه بگوییم بریده بن حصیب زودتر از بقیه سپاه اسامه را ترک کرده و به مدینه آمده است که بعید به نظر می‌­رسد.

975/703/ر


[1] . یعقوبی, ج ۲، ص۲۱۳.

[2] . مسعودی, مروج، ج ۳، ص۶۳.

[3]. کوفی، ص۲۲۱ و ص۲۵۳.

[4] . خصیبی، ص۳۹۲ و ص۴۱۷.

[5] . قاضی نعمان، ج ۳، ص۸۸.

[6]. شیخ مفید, الارشاد، ج ۱، ص۳۵۴ -۳۵۵.

[7]. اعلام الوری باعلام الهدی، ج۱، ص۳۹۵.

[8]. ابن شهر آشوب، ج۳، ص۱۳۳.

[9] . کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج۲، ص۶۷.

[10] . أحمد بن حنبل، مسند، ج۱، ص۹۸.

[11] . الأدب المفرد، بخاری، ص۱۷۷.

[12] . المعارف، ابن قتیبه، ص۲۱۱.

[13] . انساب الاشراف، بلاذری، ج۲، ص۴۱۱، ج۳، ص۳۶۱.

[14] . الذریة الطاهره، دولابی، ص۶۱-۶۲.

[15]. تاریخ طبری، ج۴، ص۱۱۸.

[16]. ابن حبان بستی (م ۳۵۴ق)، ج۲، ص۱۴۲.

[17]. حاکم نیشابوری، ج ص۱۶۵ و ۱۶۸.

[18] . ابن حزم،ص ۱۶.

[19]. بیهقی، ج۶، ص۱۶۶، ج۷، ص۶۳.

[20]. ابن عبد البر، ج۴، ص۴۴۸.

[21]. شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۷۷.

[22] . صالحی شامی، ج ۶، ص۳۵۸، ج۱۱، ص۵۰، ۵۵.

[23] . قندوزی، ج۲، ص۶۷، ۱۴۲.

[24] . الاحتجاج طبرسی، ج1، ص278.

[25] . کتاب سلیم بن قیس، ج2، ص588.

[26] . الاختصاص، شیخ مفید، ص185.

[27] . دلائل الامامه، ص134.

[28] . امالی صدوق، ص114.

[29] . بحار الانوار، ج30، ص295.

[30] . بحار الانوار، ج30، ص350.

[31] . ابن حزم، ج۱۶، ص۳۷؛ابن حجر، الاصابه، ج۲، ص۲۴۴؛ ابو الفداء، ج۱ ص۲۵۲؛ قندوزی، ج۲، ص۶۷.

[32] . ابن دمشقی، ج۲، ص۱۲۱؛ ابن کثیر، ج۷، ص۳۶۷.

[33] . طبری، ج۴، ص۱۱۸؛ابن اثیر، ج۳، ص۳۹۷؛ بلاذری، ج۲، ص۴۱۱؛ سبط بن الجوزی، ص۵۷.

[34] . ابن قتیبه،۲۱۰؛ طبری، ذخائر العقبی، ص۵۵.

[35] . شامی، ج۱، ص۵۰؛ ابن صباغ، الفصول المهمة ص۱۲۵.

[36] . ر.ک: ابن حزم، ص۱۶.

[37] . ملل و نحل، ج1، ص ۵۷-۵۸.

[38] . شهرستانی، ج۱، ص۵۷–۵۸.

[39] . شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۱۹۲–۱۹۳.

[40] . مناقب، ج3، ص132.

[41] . انساب الاشراف، ج1، ص404.

[42] . اثباه الوصیه، ص142.

[43] . شرح نهج البلاغه، ج14، ص192.

[44] . لسان المیزان، ج1، ص268.

[45] . الوافی بالوفیات، ج6، ص15.

[46] . فرائد السمطین، ج2،ص34 و35.

[47] . سیر اعلام النبلا، ج15، ص578.

[48] . کتاب سلیم‌بن قیس، ص۱۵۳.

[49] . ابن‌ابی الحدید،ج۱۶، ص۲۶۳.

[50] . یوسفی غروی، ص۱۴۶و ۱۴۸؛ یعقوبی، ج۱،ص۱۲۷.

ارسال نظرات
نظرات بینندگان
علی
Iran, Islamic Republic of
۲۰ مهر ۱۴۰۰ - ۰۸:۳۱
لعنت خدا بر ظالمینی که در حق حضرت فاطمه زهراسلام الله علیها ظلم کردند و باعث شهادت ایشان و سقط حضرت محسن شدند
1
0