در جایگاه حوزه به مردم برنامه دینی نداده‌ایم/ باید میوه درخت دین که هیچ آفتی ندارد به مردم معرفی شود
به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام و المسلمین محمدحسن گلی، عضو هیأت علمی پژوهشگاه فقه نظام در معرفی خود، گفت: سال 62 طلبه شدم. 30 سال سابقه تدریس در سطوح عالی خارج دارم. بیش از 8 سال است که مدرس خارج حوزه علمیه قم هستم. 4 تا 5 سالی است که عضو هیأت علمی دانشگاه عدالت تهران و زیر نظر آقای شاهرودی هستم. آنجا هم رشته‌های مختلف را تدریس می‌کنم.
وی اضافه کرد: مدتی را به عنوان مشاور جناب آقای لاریجانی بودم و هستم. البته اکنون نمی‌توانم همکاری کنم. ایشان پرونده‌های قضایی را به ما ارجاع می‌داد و ما رسیدگی می‌کردیم. تألیفات متعدد دارم. حدود 10 مقاله دارم که منتشر شده و در دانشگاه هم دروس من در حال چاپ شدن است.
در گفتوگو با وی به بررسی وضعیت فقه نظام پرداختیم که در ادامه متن بخش نخست را ملاحظه می‌کنید؛
رسا - به عنوان پرسش اول می‌خواستم که در مورد پژوهشگاه توضیح دهید و این که این پژوهشگاه بر اساس چه دغدغه و ضرورتی ایجاد شده است؟
ما باید رویکرد پژوهشگاه فقه نظام را بر اساس فرآیند تشکیل نظام اسلامی مطالعه کنیم. نمی‌توان پژوهشگاه را به عنوان یک امر مستقل و در کنار نظام بدانیم، بلکه پژوهشگاه در درون نظام تعریف می‌شود. پژوهشگاه یک ضرورتی است که می‌تواند نظام سیاسی و اجتماعی یک حکومت دینی را در قالب‌های روز تدوین کرده و ارائه کند.
مسئولیت اصلی که برای پژوهشگاه تعریف شد، ایجاد فضای مناسب به دلیل تدوین برنامه مناسب با زمان امروز در مدیریت اجتماع جامعه و با بهره‌گیری از نخبگان حوزه و دانشگاه است. یعنی بنای ما بر این است که در این پژوهشگاه از همه ظرفیت‌ها استفاده کنیم. ترکیب بین آورده‌های حوزوی و دانشگاهی می‌تواند قالب‌های بروزی را برای ارائه یک نظام منسجم به عنوان یک نظام گویا و پویا و زنده برای همه جوامع بشری ارائه کند. این انگیزه اصلی پژوهشگاه است.
این ظرفیتی است که با تشکیل نظام حکومت اسلامی شکل گرفته است. این طور نیست که قبلاً چنین فضایی فراهم بوده باشد. بسیاری از بزرگان و محققین به این خلاء موجود اذعان می‌کردند و معترف بودند و به دنبال فرصتی برای تشکیل چنین پژوهشگاهی بودند. بعد از انقلاب اسلامی، این توقع در میان نخبگان حاصل شد که با تشکیل حکومت دینی و بر مبنای اصل مترقی ولایت فقیه، شما در مجموعه پلن اجتماعی امروز چه برنامه‌ای دارید؟ در نظام اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و بسیاری از عناوین و اقتضائات اداره یک جامعه چه برنامه‌ای را تدوین کرده‌اید؟
چگونه نظامی را پیشنهاد می‌کنید که بتواند مدیریت جامعه‌ای را در همه ابعاد زندگی بشر داشته باشد. این دغدغه اصلی تأسیس چنین پژوهشگاهی است گرچه طبعاً این آغاز کار است و بایستی در آینده با اقداماتی که صورت می‌گیرد تکمیل شود.
رسا - چه اهدافی را دنبال می‌کنید؟
پژوهشگاه فقه نظام چندین هدف را دنبال می‌کند. هدف اول این که روند عادی در میان دانش دین و حوزه را به یک صورت واقع نگری ارائه دهد. تا به حال، دانش‌آموختگان حوزه‌های علمیه از کسانی نبود
ند که مدیریت یک نظام را به عهده بگیرند. الآن بدین گونه شده است که دانش دین و پویا نمودن قواعد دینی، مدعی اداره جامعه است.
در این صورت با این فضاهای بسیار وسیعی که ما در مدل‌های مختلفی که در جهان امروز حاکم است و هر کس هم مدعی است که بر اساس یک ادله و قوانین و پروژه‌های خاصی این برنامه را تدوین کرده است، اما در این حوزه‌های علمیه یکی از اهداف این پژوهشگاه این است که این نگاه را تولید کند. تولید یک نگاه جدید و کاربردی و کارآمد به دین که در آن نگاه جدید، قاعده فقط همان حلال و حرام نیست که مثلا فلان چیز پاک است و فلان چیز نجس.
دین در یک مجموعه بسیار مترقی باید تعریف شود. این نگاه را می‌خواهد در این روند حوزه تعریف کند که آرام آرام حوزه به این سمت برود که تحصیل علم و دروس را روی محورهایی قرار دهید که بتواند جامعه و تشکیل یک نظام دینی کارآمد و موفق را تعریف کند. این تولید یک فکر جدید و یک حرکت نو است. حوزه‌های علمیه این توان را دارند و این توان باید به فعلیت برسد. راهش این است که شما متوجه باشید که باید به دین با نگاه مدیریتی نگاه کرد.
دین را بایستی با نگاه حکومتی نگاه کرد. برای مثال، تفاوت بین مرحوم امام با سایر مراجع بزرگوار ما چه بود؟ آنها رساله نوشتند، ایشان هم رساله نوشتند. آنها مدرسان بزرگ حوزه علمیه بودند، امام هم مدرس بزرگ حوزه علمیه بود. آن چیزی که امام را با دیگر مراجع متفاوت می‌کرد و در منشاء و روش فقهای دیگر نمودی نداشت، این بود که نگاه امام به شرع، نگاه حکومتی و مدیریتی بود. این طور نبود رساله‌ای که امام نوشته است بخواهد تنها رفتار فردی را کنترل و مدیریت کند.
کنترل رفتار فردی یکی از اهداف دین است. نظری که امام داشت این بود که کنترل رفتار فردی در پرتو حکومت و تصدی دین ممکن است. آن چیزی که دشمنان ما رویش سرمایه‌گذاری می‌کنند چیست؟ این است که شما نماز نخوانید؟ دشمنان ما اصلاً کاری به نماز خواندن ما ندارند. به مسجد رفتن ما کاری ندارند. دشمنان می‌خواهند این تصور را به وجود بیاورند که دین قادر به مدیریت بخش‌های مختلف زندگی فردی و اجتماعی مردم نیست.
دین فقط باید حلال و حرام را تعیین کند. امام هم پادزهر همان چیزی را تولید کرد که دشمن نسبت به آن حساس بود. امام این مطلب را تبیین کرد که اتفاقاً مبنای دین و روح دین این است که به یک مجموعه حکومتی و مدیریت متمرکز متصل شود. این مدیریت متمرکز است که می‌تواند همه این حلال و حرام‌ها را شکل دهد و مردم با خیال راحت به نماز و روزه خود برسند. امام به این شکل مبنای حکومت اسلامی را تشکیل داد.
در میان فقهای ما بعضی‌ها بوده‌اند که روی همین نگاه کلان، اَشکال اجتماعی ما را درست مدیریت کردند. مثلاً مرحوم میرزای شیرازی بزرگ زمانی که فتوا به حرمت تنباکو داد، ملت عراق که اکثراً سنی بودند و اصلاً حکومت در دست ما نبود، چرا مرحوم میرزا آمد و با یک فتوا یک حلقه بزرگ توطئه را از بین برد؟ ایشان به دنبال این بود که نظام دینی را حفظ کند. پس یک تفکرات نویی به صورت مزرعه در میان فقها بوده است، امام آمد و این دشت را آبیاری کرد.
این مزارع را به هم پیوست داد. متوجه باشید تا زمانی که حکومت، ترسیم و تدوین و تعریف نشود، احکام فردی جایگاه خودشان را در زندگی پیدا نخواهد کرد. آیا شما می‌توانید اخلاق خانواده را بدون حکومت درست کنید؟ بچه به مدرسه می‌رود و مدرسه ربطی به خانواده ندارد. اصلاً بدنه تربیت اجتماعی دین به گونه‌ای نیست که فقط به وسیله خانواده درست شود. بنابراین ما به دنبال تشکیل و تدوین آن لایه اصلی هستیم. زمانی که آن را که ترسیم کنیم، حکومت در همه کارها برای آن برنامه دارد. پس یکی از انگیزه‌های تشکیل این پژوهشگاه این است که این فکر را به بطن حوزه تزریق کنیم.
دوم، ارائه برنامه مترقی برای جامعه امروز. واقعیت این است که ما تشکیل حکومت داده‌ایم اما ما عملاً نتوانستیم از پایگاه و جایگاه دین برنامه‌ای به دنیای امروز تحویل دهیم که به عنوان مثال اقتصاد خود را از یک اقتصاد ربوی به یک اقتصاد اسلامی تبدیل کنیم.
این پژوهشگاه به دنبال این است که به فضل خدای متعال و با هدایت‌های بزرگان و نیز با تلاش و کوشش آیت الله اراکی که فقیه توانمند و به روزی است، بتواند این بستر را فراهم کند که اگر از ما مثلاً در حوزه سیاسی برنامه خواستند، ما بتوانیم به آنها برنامه بدهیم. پژوهشگاه همچنین به دنبال است که در حوزه‌های فرهنگی و تربیتی و دیگر حوزه‌های اجتماعی هم برنامه ارائه کند.
یکی از معضلات اجتماع ما این است که هر کسی و با هر سلیقه‌ای، یکسری اصول تربیتی را تعریف کرده و اجرا می‌کند. در دنیای امروز حتی درباره نقاشی‌هایی که بچه‌ها در مهد کودک باید بکشند، برنامه دارند. ولی ما در بخش آموزش و پرورش و بخش تربیت کودک، یک برنامه مدون نداریم. دین برای خودش برنامه دارد. یک عده باید بنشینند از تمام اجزاء درخت‌های دینی، میوه‌هایش را بکنند و به مردم بگویند این میوه‌های این درخت است.
این را میوه را بخورید که در این هیچگونه آفتی نیست. در حالی که اگر برنامه دینی به مردم ارائه نشود، موجب می‌شود که هر کس میوه‌ای بخورد و ده سال بعد متوجه شود که این میوه چه قدر ضرر داشته است. چند سال قبل بحث کنترل نسل را مطرح کردند. الآن به چه نتیجه‌ای رسیدند؟ چون این حرف از دین نبود، بلکه به تجربه دنیای امروز بستگی داشت.
ما در جایگاه حوزه به مردم برنامه ندادیم هر کسی و با هر ایده و مکتبی برای خودش یک چیزی درست کرد. اگر یک مرکزی این توانمندی را داشته باشد که با مدل‌های روز، و دلیل و تجربه بگوید فرزند در زندگی انسان و حیات 
جامعه چنین دخالت و نقشی دارد و شما این نقش را با کنترل نسل نابود می‌کنید، بعداً کسی جرأت ندارد این برنامه را عوض کند. این برنامه تدوین شده است. چون هم تجربه دنیا را دارد و هم پشتوانه دین و هم عقل را.
اگر پژوهشگاهی بتواند با این توانمندی و ظرفیت حضور پیدا کند، مطمئن باشید که آثار خوبی را به دنبال خواهد داشت. شاید ده سال دیگر ثمره دهد. ما عجله نداریم که به سرعت ثمره دهد. ما باید این ریل را تنظیم کنیم. به قطاری که سوار این ریل می‌شود کاری نداریم. ریل صحیح و ایستگاه‌ها را باید مشخص کنیم. این اهداف دوگانه‌ای است که عرض کردم.
رسا - خروجی فقه نظام در مسائل اجتماعی چیست؟
خلاصه جمع‌بندیش این است که خروجی فقه نظام ترسیم و تدوین برنامه کامل دینی است برای همه ابعاد زندگی بشر. نه فقط زندگی کسانی که دین دارند. تدوین پروژه گویا و فراگیری است که این پروژه بتواند همه شئونات زندگی بشر را پوشش دهد. این جایگاه فقه نظام ماست.
رسا - انشاالله چه موقع شاهد خروجی مجموعه خواهیم بود؟
کار گروه‌هایی از جمله کار گروه فقه، حقوق، اقتصاد و... تشکیل شده است. ما در حال تنظیم طلبه‌ها هستیم. عده‌ای ثبت نام شده‌اند و انشاالله بعد از مدت کوتاهی درسنامه تشکیل می شود. درسنامه‌ای باید تدوین کنیم و بر اساس آن درسنامه، کلیات فقه نظام در ابعاد مختلف را به نحو جامعی بررسی کنیم و آرام آرام طلاب و محققین بزرگمان از دانشگاه و حوزه بتوانند در راستای تدوین آن برنامه کلان فقه نظام تعریف صحیح و کامل را رعایت کنند.
رسا - متون تخصصی و عمومی که برای اینجا تعریف کرده‌اید چیست و از چه منابع و گفتار بزرگان بهره گرفته‌اید؟
چون این یک بحث نو و جدید است و سابقه ندارد، متن خاصی هم نداریم. فعلاً بایستی محققین ما و کارگروه های متعددی که در پژوهشگاه داریم به دنبال این باشند که با چشم تیزبین خودشان مهره‌های تشکیل نظام دینی را ببینند. برای این چشم باید عینک دقیقی بگذارند.
قبلاً اگر در مثلاً بحث مضاربه مطالعه‌ای می‌کردیم و درس خارج می‌گفتیم و به بچه ها یاد می‌دادیم، الآن بایستی دقت ما این باشد که مضاربه به عنوان یک عقد شرعی و یک راهکار کارآمد برای تنظیم نظام اقتصادی دینی، قابل ارائه به همه جوامع دینی است. عینک را باید عوض کرد. ما می‌توانیم با تغییر و تبدیل عینک‌ها و با جامع‌نگری دینی، همین کتاب‌های متعددی که در فقه به آنها مراجعه می‌کنیم را در مخزن آن فقه نظام ببینیم.
وقتی این نگاه را تولید کردید؛ میوه‌هایش هم خودش را نشان می‌دهد. چراغ‌های فهم نظام اجتماعی و سیاسی و اقتصادی و فرهنگی و تربیتی از این مجموعه دریافت می‌شود. پس الآن منابع بالفعل نداریم. منابع بالقوه‌ای است که نیازمند به یک واکاوی جدید است.
راه دیگر این است که ما بیاییم از محصول دانشگاه و دانشمندان و فرهیختگانی که در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در دانشگاه‌ها کار کرده‌اند هم کمک بگیریم. اگر بخواهیم فقه و حقوق بین الملل را در بحث نظام کلی جامعه کارآمد ترسیم کنیم، طبعاً نیازمند این هستیم که به معلومات آنها و محصولات دانشگاهی احترام بگذاریم و مطالعه کنیم و قطعاً حداقل غالب‌ریزی بسیاری از مسائل دینی ما نقش آفرین است.
ما وقتی حقوق بین الملل را کار می‌کنیم، گزاره‌های آن را می‌گیریم و می‌بینیم که اتفاقاً این گزاره‌ها در قرآن هم هست. در بحث روابط با دنیای امروز، ما خیال می‌کنیم که روابط با دنیای امروز بر یکسری محورهایی مبتنی است که آن محورها، دینی نیست، بلکه به تجربه در عرف حکومتی حاصل شده است. اصلاً این طوری نیست.
بسیاری از چیزهایی که ما دقت نکردیم از مجموعه دین و آیات الهی قابل دریافت است. پس همین منابعی که از قرآن، روایات و آثار فقها و بزرگان که در دست ما است، با یک نگاه دقیق‌تر و کارآمدتری می‌تواند مصدر ما باشد. علاوه بر این که از محصولات دانشگاهی می‌توانیم در آن پلن کلی فقه نظامی که مدعی آن هستیم، استفاده کنیم.
رسا - به چه میزان از فرمایشات حضرت آقا بهره می‌گیرید؟
اصل این که این فقه نظام با این عنوان گذاشته شده است، الهام گرفته از تفکرات امام و مقام معظم رهبری و بزرگان فقهایی است که دین را در عرصه اجتماعی بیش از عرصه فردی تعریف می‌کنند. ما باید دین را به عنوان مرام و روش ارتباط با دنیای امروز و شهر با شهر و افراد با هم نگاه کنیم. پس اگر بخواهیم در فقه نظام، رویکرد کاملی داشته باشیم و کارآمدی آن را ببینیم، نیازمند این هستیم که یک فکر را ببینیم.
آن فکری که قدرت‌بخش و اعتباردهنده به این کار است، فکر امام است. ولی هنر ما باید این باشد که فکر نکنیم این فکر امام فقط فکر انفرادی اوست. اتفاقاً ما می‌توانیم با یک نگاه دقیق‌تر و فقاهت به روز و پویا و اجتهاد کامل، همان مرام فکری امام را از مجموعه مصادر و منابع دریافت کنیم.
رسا - آیتالله مکارم در افتتاحیه حوزه فرمودند که حضرت آقا گفته بودند من اگر در مباحث حوزه، مبحثی را مطرح می‌کنم از جایگاه مرجعیت است نه از جایگاه حکومت. نگاهی که شما نسبت به دیدگاه و آراء ایشان دارید، نگاه حکومتی است یا مرجعیت؟ جایگاه علمی ایشان را مدنظر قرار می‌دهید یا جایگاه حکومتی؟
آقا دو جایگاه دارد. یک جایگاه مرجعیتی است و یک جایگاه حکومت و ولایت است. ما نمی‌توانیم جایگاه مرجعیت را از جایگاه ولایت تفکیک کنیم. ما در این برنامه پژوهشگاه فقه نظام، در پی این هستیم که اتفاقاً تعریف صحیح مرجعیت به نحو جامع و کامل به این است که شما به عنوان دانشمند دین و اهل نظر، دین را در همین بافت‌های جامعه تعریف کنید.
این طور نباشد که مرجع تقلیدی بگوید استفتاء کنیم که موسیقی حلال است یا حرام. خودش یک شئون است اشکالی ندارد و خوب هم هست اما جایگاهش فقط این نیست. بیاییم مرجعیت دینی را طی یک تعریف داشته باشیم که این مرجعیت دینی با همه لایه‌های زندگی مردم ارتباط برقرار کند. معنایش این است که امام، مرجع تقلید بود، اما او را به عنوان حاکم می‌شناختیم.
نه این که مرجعیت نادیده گرفته می‌شد؛ اتفاقاً مرجعیت در پرتو حاکمیت معنای کاربردی پیدا می‌کرد. به فقیه نگاه کنید هر چه می‌گوید برنامه زندگی ماست. حرف‌ها و حرکات و سخنش به دنبال این است که مرجعیت را در چتر حاکمیت دینی معنا کند. آن مرجعیت هم نافذ است و هم موجب وحشت دشمن است. مرجعی موجب وحشت دشمن است که این مرجع بتواند دین را به عنوان یک روش و شیوه حاکمیت در زندگی مردم ببیند والا اگر این نباشد، دشمن مشکلی با شما ندارد.
در جوامع اهل سنت، دشمن به این‌ها حساس است؟ حساس نیست. فرق بین ما و آنها چبست؟ آنها مرام را در تشکیل یک انضباط فردی می‌بینند. ما مرام را در تشکیل یک نظام انضباطی می‌بینیم. در شکل کلان مطالعه می‌کنیم. این هم باید در پرتو آن بیان شود. لذا به ما حساس هستند.
/993/402/ر
ادامه دارد...