بنیانگذار مدرسه معارفی خراسان معقولات را از گستره عقل جدا میداند/ مکتب معارفی خراسان خطای عقل را ناشی از خطای عقلا میداند
به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، حجتالاسلام محمد جعفری، مسؤول انجمن علمی کلام حوزه علمیه قم در نشست تخصصی حجیّت عقل و نسبت آن با دین از منظر مدرسه معارفی خراسان ـ با تأکید بر دیدگاه آیت الله میرزامهدی اصفهانی ـ که در محل سالن اندیشه مؤسسه امام خمینی(ره) برگزار شد به تشریح «مدرسه معارفی خراسان» در ادبیات موجود حوزههای علمیه پرداخت و گفت: در اولین جلسه این نشست به بررسی علل اصلی نام گذاری «مدرسه معارفی خراسان» پرداخته شده است که نتیجه آن بر اساس مستندات موجود بر این مدار بود که این نوع نام گذاری از حقیقت رویکرد فکری بنیانگذار این مکتب گرفته شده است.
مدیر انجمن علمی کلام حوزه علمیه قم به منظور درک دقیقتر موضوع بحث از سوی حاضران به ارائه خلاصه نشست مقدماتی پرداخت و گفت: در اولین جلسه این نشست به بررسی معنای عقل از دیدگاه مرحوم آیتاالله میرزا مهدی اصفهانی در ابعاد هستی شناختی و معرفت شناختی پرداخته شده است. باید در نظر داشت که این رویکرد از سوی برخی از شاگرادان ایشان ـ آیتاالله میرزا مهدی اصفهانی ـ به «مکتب تفکیک» شهرت یافته است. بر این اساس با توجه به نقدهایی که متوجه این عنوان بوده است در این نشست سعی بر این خواهد بود که هم از جنبه مکتب نامیدن و هم از جنبه تفکیک قائل شدن این عنوان را به «مدرسه معارفی خراسان» تغییر دادهایم. چون این عنوان مشهوری است که در گذشته به این جریان علمی نسبت داده شده است.
مدرسه معارفی خرسان در سه نسل فکری حوزه علمیه جایگاه پژوهشی داشته است.
حجتالاسلام جعفری با اشاره به اینکه محور گفتمان علمی این جلسه بر دو محور استوار خواهد بود، گفت: باید توجه داشت که در جلسه اول نشست به تفصیل گستره مدرسه معارفی خراسان تشریح شده است نتایج این بررسی در حالی بود که این مدرسه سه نسل فکری و سِنّی پژوهشگران حوزوی را به خود اختصاص داده است. در جلسه قبل این گستره مانع از این شد که همه شخصیتها و اندیشههای آن را مورد بررسی قرار دهیم؛ البته تا حدود زیادی این موضوع با تطور همراه است بر همین معیار در بحث گذشته محور اصلی نشست را به بررسی اندیشه بنیانگذار این جریان علمی و آراء ایشان در این جریان علمی پرداخته شده است.
سبکهای نوین علمی در حوزههای علمیه بر اساس سیره بنیانگذاران آن هویتشناسی میشود
وی ادامه داد: در اولین جلسه نشست تلاش بر این بود که برای تبیین دقیق دیدگاههای آیتاالله میرزا مهدی اصفهانی به بررسی دیدگاههای برخی از شاگردان ایشان پرداخته شود؛ چرا که حقیقتی که در جریان شناسی یک سبک علمی و فکری وجود دارد این است که خط فکری یک جریان علمی بر محور اندیشه استوار است. باید در نظر داشت که همیشه نوع اندیشه و عملکرد به پایهگذار و مؤسس اولیه آن برمیگردد و نمیتوان بدون توجه به آراء وی درک شفافی از حقیقت جریان پیدا کرد. اهمیت موضوع نسبت عقل و دین کاملاً آشکار و روشن است چرا که این موضوع در همه تحلیلهای علمی و جریان شناسی اندیشهای به عنوان مبنا و پایه برای بسیاری از حوادث علمی دیگر مطرح میشود. این در حالی است که مبانی دیگر علمی عمدتاً با تأثیر از این جریان علمی اعلام موجودیت کرده و در محافل و نشستهای علمی طرح و تبیین میشود.
حجتالاسلام جعفری در ادامه مرور نتایج علمی اولین جلسه نشست حجیت عقل و نسبت آن با دین به بیان مصادیق برای مدعی خود ـ استواری جریانهای علمی بر محوریت فکری و عملکرد بیانگذاران مبانی علم ـ پرداخت و گفت: به عنوان نمونه میتوان در مورد مباحث اختلافی میان شیعه با سایر فرق کلامی مصادیق مختلف را برای این مدعی برشمرد؛ این در حالی است که حتی در خود تفکر امامیه بسیاری از اختلافات بین علما آن ریشه در اختلافات آنها در مورد نسبت عقل و دین دارد.
مدیر انجمن علمی کلام حوزه علمیه قم مفهوم عقل را از منظر آیت االله میرزا مهدی اصفهانی مورد بررسی و تحلیل قرار داد و گفت: آیت االله میرزا مهدی اصفهانی در موضوعات عقلی با توجه بر تأکید بر فهم و استظهار عرفی با نگاه متفاوت به حوزه مبانی عقلی توجه داشتهاند؛ بر اساس آیات و روایات در حوزه عقل ایشان معنای عقل را از روایات اتخاذ کرده و در کتاب ابواب الهدی صفحه 62 اینگونه عقل را تعریف می کنند: «فاعلم أن العقل الذی یشار الیه بلفظ العقل فی العلوم الإلهیة هو النور الظاهر بذاته لکل من هو واجد له، یظهر للانسان به حسن الافعال و قبحها و یُعرف به الجزئیات ایضاً» همچنین در کتاب مصباح الهدی صفحه 4 و 5 عقل از منظر ایشان چنین تعریف شده است: «العقل هو الذی ظاهر بذاته لکل عاقل بعد فقدانه ایاه فی حال الطفولیة و الغضب و الشهوة الشدیدة و به یمیز العقلا انفسهم عن المجانین... و هو الفاروق بین الحق و الباطل و الصدق و الکذب، و بین الحسن و القبیح و الجید و الردیء و الفریضة و السنة.»
وی ادامه داد: به نظر میرسد در مورد این مدرسه فکری و چالشهای فراروی آن باید بحث را از عقل و دین آغاز نمود و در ادامه مباحث روشن خواهد شد که عمده منازعات این مدرسه با مکاتب دیگر ریشه در همین بحث دارد. بر این اساس این نشست در دومین جلسه خود دو بحث را در پی خواهد گرفت که متشکل از «حجیت عقل، علم و یقین» و «جایگاه عقل در دین شناسی» است.
حجیت عقل حقیقتی ذاتی دارد
استاد حوزه علمیه قم در تبیین حجیت عقل، علم و یقین با اشاره به اینکه حقیقت همان کشف بوده و حجیت آن ذاتی است، تصریح کرد: از دیدگاه آیت الله میرزا مهدی اصفهانی عقل و علم یقین در اساس عقل از نگاه مرحوم اصفهانی اولاً حقیقتی نوری خارج از ذات انسان است در حالی که پس از دوره طفولیت انسان واجد آن میشود؛ البته در برخی حالات مانند حالت شهوت و غضب نیز این نور از انسان سلب میشود؛ چرا که کارکرد این نور آن است که بهوسیله آن «حسن و قبح افعال» و نیز «جزئیات» درک میشود. باید توجه داشت که در حجیت عقل و علم و یقین از دیدگاه آیت الله میرزا مهدی اصفهانی این حقیقت است که عقل و علم خودشان را آشکار میکنند و چیز دیگری آنها را آشکار نمیکند. و این مدعی را میتوان در مبانی علمی بنیانگذار مدرسه معارفی خراسان جست و جو کرد چرا که در کتاب مصباح الهدی صفحه 4 صراحتاً اشاره شده است: «هذا العقل هو حجة باطنیة، ...إنما هو من حجج االله علی خلقه، ...حجة بذاته علی ذاته و معرف بنفسه لنفسه. و حیث نفسه الکشف و اظهار نفسه و غیره فهو الحجة بالذات هذا هو الحجة التی وردت الاحادیث بأنه حجة باطنیة و یعاقب الانسان عند عصیانه.» همچنین در کتاب معارف القرآن صفحه 6 آمده است: «و العقل الذی هو حجة معصوم بالذات من الله تعالی.»
حجتالاسلام جعفری به تحلیل مفهوم عقل اصطلاحی با تکیه بر دیدگاه علمی آیت الله میرزا مهدی اصفهانی پرداخت و گفت: در جلسه اول نشست اشاره شد که این معناشناسی دینی از عقل، یک تفاوت هستیشناسانه و سه تفاوت معرفتشناسانه با معنای اصطلاحی و رایج از عقل دارد. این در حالی است که مرحوم میرزا مهدی اصفهانی در مورد معنا و جایگاه عقل در علوم بشری در کتاب ابواب الهدی صفحه 62 میگوید: «اما فی العلوم البشریة هو فعلیة النفس باستخراج النظریات عن الضروریات و لهذا لیس المعقولات عندهم الا الکلیات.» با توجه به آنکه در همان جلسه اول اشاره شد «تفاوت وجود شناختی» در فلسفه عقل از مراتب ذاتی نفس به شمار میآید و قوهای است که با نفس متحد است؛ اما در احادیث، عقل، نوری است که بر نفس انسانی افاضه میشود و این افاضه ممکن است کم و زیاد و یا حتی منقطع شود.
عقل در مکتب خراسان نوری الهی است که عصمت ذاتی دارد
استاد حوزه علمیه قم با اشاره به اینکه در جلسه اول نشست به تبیین تفاوتهای معرفت شناختی پرداخته شده است، اظهار داشت: باید در نظر داشت که در بیان بنیانگذار مدرسه معارفی خراسان عقل را در تفسیر اصطلاحی آن چنین بیان داشته است: عقل قوهای بشری است که امکان خطا و اشتباه در آن راه دارد. باید در تأمل در این تعریف در نظر داشت که عقل مطرح در قرآن و احادیث از نظر ایشان ـ مرحوم آیت االله اصفهانی ـ عقل نوری الهی است که معصوم بوده و از باب عصمت باید آن را حجت باطنی دانست. بر اساس این تعریف عقل در کنار حجت ظاهری یعنی پیامبران و امامان معصوم قرار گرفته است. در این تعریف و نظر علمی فلسفه عقل قوه ادراک مفاهیم کلی است؛ اما بر اساس متون اسلامی ادراک عقل منحصر به مفاهیم و کلیات نیست و جزئیات را هم میتواند درک کند.
وی در ادامه به بیان نتیجه جلسه اول نشست پرداخت و گفت: عقل در بیان روایات از نظر مرحوم اصفهانی متوقف به عقل عملی است و عقل نظری جایگاهی در ادبیات علمی ایشان ندارد؛ البته در کلمات برخی شاگردان، دلالت روایات بر عقل نظری هم مورد تأیید قرارگرفته است اما همچنان انصراف روایات را به عقل عملی میدانند. اگر بخواهیم این موضوع را نقد و بررسی کنیم باید گفت که در این نظر اگر عقل از مراتب نفس نباشد و نوری خارج از نفس تلقی شود که با افاضه الهی به نفس تعلق گیرد و بالعرض بر آن عارض شده باشد، میتوان مناقشهای جدی با حامیان این مکتب در نشستهای علمی داشت.
حجتالاسلام جعفری سؤال اساسی این موضوع را چگونگی سازگاری این تلقی از عقل با آیه فطرت و آیاتی که همه انسانها را از نعمت عقل در همه احوال بهرهمند میداند دانست و عنوان کرد: سازگاری یک تعریف علمی با اساس اعتقادات اسلامی یک رکن است. این در حالی است که در قرآن کریم تعابیری همچون «لهم قلوب لا یفقهون بها، افلا تعقلون» و ادبیات روایی همه انسانها را مستغنی از عقل تعریف شده و با ادبیاتی خاص استثنائاتی بیان شده است که انسان با استفاده از عقل، از مقام استفاده شهوت محروم مانده است.
شرایط هویت شناسی یقین در مکتب معارفی خراسان سبکی متفاوت با مبانی رایج دارد
مدیر انجمن علمی کلام حوزه علمیه قم با اشاره به اینکه در ادبیات علمی مرحوم اصفهانی یقین دارای تقسیمبندیهای خاصی است و یقین حاصل از هر گونه استدلال و قیاسی در ادبیات ایشان حجت نیست، تصریح کرد: از نظر مؤوسس و بنیانگذار مدرسه معارفی خراسان یقین حاصل از حس و کتاب و سنت حجت است و در ادبیات علمی ایشان آمده است که عقل مطابقت این یقینها را با واقع احراز میکند. باید به این نکته توجه داشت که در تعریف مرحوم اصفهانی عصمت محض عقل مورد نظر است در حالی که جهل مرکب را شامل نمیشود و آنچه جهل مرکب است عقل علم نما است.
حجتالاسلام جعفری با اشاره به اینکه آن نوری که از جانب خالق آمده است هم خودش قابل رویت است و هم اینکه چون عین انکشاف است از معنایی اختصاصی برخوردار بوده و حجیت خود را از جای دیگر به دست آورده است، اظهار کرد: ذاتی بودن حجیت عقل هم به همین معنا است؛ باید در نظر داشت به حجیت عقل این نیست که هر عقلی و هر استدلالی و از هر مقدماتی که فراهم شد حجت باشد. پس ذاتیت حجیت عقل به معنایی که ایشان در اصول میگوید نیست که علم از هر راهی که حاصل بشود حجت است. بلکه میرزا اساساً اسم آن را علم یا عقل نمیگذارد. هر چند که در اصطلاحات رایج در علوم بشری نام آن علم یا قطع یا یقین باشد.
مدیر انجمن علمی کلام حوزه علمیه قم با اشاره به اینکه در بخش نخست نشست در یکی از نقدها مطرح شده است که در منظر مدرسه معارفی خراسان بُعد معرفت شناختی عقل حجتی الهی مطرح شده است، تصریح کرد: البته در این نقد گفته شد که حجیت با عصمت تلازمی ندارد و صرفاً معذّر و منجّز است. بر این اساس تلقی اصحاب مدرسه معارف عصمت عقل است. این در حالی است که دلیل آنها بر این ادعا آن است که عقل در روایت در کنار وحی قرار داده شده است. در عبارتی صریحاً مطرح شده است با عنوان «ان الله علی الناس حجتین حجة ظاهره و حجة باطنه» با استدلال به این عبارت باید گفت که عقل از جهت خالق آن ـ عقل ـ نور و قوهای الهی است و در مقام ثبوت معصوم تلقی میشود. اما این حقیقت به این معنا نیست که عقل در مقام اثبات خطا نمیکند. از آنجا که عقل توانایی درک حقایق را دارد، اما در این مسیر گاهی مخلوط به فراز و نشیبهایی است؛ همان گونه که وحی در مقام ثبوت خود معصوم است اما در مقام اثبات شاید ما به درک درست و حقیقی از مقام وحی نرسیدهایم؛ با این تفسیر هم حقیقت درک انسان حجت است.
در مکتب مدرسه معارفی خراسان خطای عقل ناشی از خطای عقلا است
استاد حوزه علمیه قم با اشاره به اینکه در جلسه ابتدایی نشست در همین باب قبل از بررسیهای حجتالاسلام برنجکار نقدهایی مطرح شده است که ثابت میکند اصحاب مدرسه معارفی خطاهای عقل را به عُقلا نسبت میدهد، اظهار کرد: در این مکتب خود عقل دچار هیچ گونه خطایی نشده است و بر اساس این استدلال عقل از معقولات کاملاً جدا میشود. سؤال اساسی و مهم این است که چرا وقتی در مدرسه معارفی خراسان معقولات را ظلمانی میدانند و عقل را از معقولات جدا میدانند آیا میتوان عقل را دربست پذیرفت و آن را ظاهر «لنفسه» و مظهر «لغیره» دانست؟ از طرف دیگر چرا دستاوردهای عقل از سوی مکتب مدرسه معارفی خراسان بیربط به عقل تلقی میشود؟ در جستوجوی پاسخ این مسائل باید در نظر داشت در بسیاری موارد خود بزرگان این مکتب مطالب خود را به دست آمده از عقل نوری میدانند.
حجتالاسلام جعفری با اشاره به اینکه نکته قابل تأمل و جدی در اندیشه مدرسه معارفی خراسان محدود کردن عقل به عقل عملی است، تصریح کرد: این تعریفی است که روایات متعدد بر خلاف آن صدق می کند. باید در نظر داشت که در روایات عقل به معنای عقل نظری به کار رفته است. برای مثال روایتی از امام صادق(ع) در مورد عقل آمده است: «إِنَّ أَوَّلَ اَلْأُمُورِ وَ مَبْدَأَهَا وَ قُوَّتَهَا وَ عِمَارَتَهَا اَلَّتِی لاَ یُنْتَفَعُ بِشَیْ ءٍ إِلاَّ بِهِ اَلْعَقْلُ اَلَّذِی جَعَلَهُ اَللَّهُ زِینَةً لِخَلْقِهِ وَ نُوراً لَهُمْ فَبِالْعَقْلِ عَرَفَ اَلْعِبَادُ خَالِقَهُمْ وَ أَنَّهُمْ مَخْلُوقُونَ وَ أَنَّهُ اَلْمُدَبِّرُ لَهُمْ وَ أَنَّهُمُ اَلْمُدَبَّرُونَ وَ أَنَّهُ اَلْبَاقِی وَ هُمُ اَلْفَانُونَ وَ اِسْتَدَلُّوا بِعُقُولِهِمْ عَلَى مَا رَأَوْا مِنْ خَلْقِهِ مِنْ سَمَائِهِ وَ أَرْضِهِ وَ شَمْسِهِ وَ قَمَرِهِ وَ لَیْلِهِ وَ نَهَارِهِ وَ بِأَنَّ لَهُ وَ لَهُمْ خَالِقاً وَ مُدَبِّراً لَمْ یَزَلْ وَ لاَ یَزُولُ وَ عَرَفُوا بِهِ اَلْحَسَنَ مِنَ اَلْقَبِیحِ وَ أَنَّ اَلظُّلْمَةَ فِی اَلْجَهْلِ وَ أَنَّ اَلنُّورَ فِی اَلْعِلْمِ فَهَذَا مَا دَلَّهُمْ عَلَیْهِ اَلْعَقْلُ قِیلَ لَهُ فَهَلْ یَكْتَفِی اَلْعِبَادُ بِالْعَقْلِ دُونَ غَیْرِهِ قَالَ إِنَّ اَلْعَاقِلَ لِدَلاَلَةِ عَقْلِهِ اَلَّذِی جَعَلَهُ اَللَّهُ قِوَامَهُ وَ زِینَتَهُ وَ هِدَایَتَهُ عَلِمَ أَنَّ اَللَّهَ هُوَ اَلْحَقُّ وَ أَنَّهُ هُوَ رَبُّهُ وَ عَلِمَ أَنَّ لِخَالِقِهِ مَحَبَّةً وَ أَنَّ لَهُ كَرَاهِیَةً وَ أَنَّ لَهُ طَاعَةً وَ أَنَّ لَهُ مَعْصِیَةً فَلَمْ یَجِدْ عَقْلَهُ یَدُلُّهُ عَلَى ذَلِكَ وَ عَلِمَ أَنَّهُ لاَ یُوصَلُ إِلَیْهِ إِلاَّ بِالْعِلْمِ وَ طَلَبِهِ وَ أَنَّهُ لاَ یَنْتَفِعُ بِعَقْلِهِ إِنْ لَمْ یُصِبْ ذَلِكَ بِعِلْمِهِ فَوَجَبَ عَلَى اَلْعَاقِلِ طَلَبُ اَلْعِلْمِ وَ اَلْأَدَبِ اَلَّذِی لاَ قِوَامَ لَهُ إِلاَّ بِهِ؛ آغاز و نخست هر چیز و نیرو و آبادانی آن كه هر سودی تنها به آن مربوط است عقل است كه آن را خدا زینت و نوری برای خلقش قرار داده. با عقل بندگان خالق خود بشناسند و دانند كه آنها مخلوقند و او مدبر و ایشان تحت تدبیر اویند و اینكه خالقشان پایدار و آنها فانی میباشند و به وسیله عقول خویش از دیدن آسمان و زمین و خورشید و ماه و شب و روز استدلال كردند كه او و اینها خالق سرپرستی دارند تا آغاز و بیانتها و با عقل تشخیص زشت و زیبا دادند و دانستند در نادانی تاریكی و در علم نور است. این است آنچه عقل به آنها رهنما گشته. عرض شد: آیا بندگان میتوانند به عقل تنها اكتفا كنند و در پی تحصیل علم و ادب برنیایند فرمود: عاقل به رهبری همان عقلی كه خداوند نگهدار او و زینت و سبب هدایتش قرار داده میداند كه خدا حق است و پروردگار اوست و میداند كه خالقش را پسند و ناپسندیست و اطاعت و معصیتی و عقلش را به تنهایی راهنمای با اینها نمیبیند و میفهمد كه رسیدن به این مطالب جز با طلب علم ممكن نیست و اگر به وسیله علمش با اینها نرسد عقلش او را سودی نداده پس واجب است بر عالم طلب علم و ادب نماید كه بی آن استوار نماند.»
علم و عقل در مکتب مدرسه معارفی خراسان ماهیتی واحد دارند
مدیر انجمن علمی کلام حوزه علمیه قم با اشاره به اینکه آیتاالله میرزا مهدی اصفهانی در واقع میان عقل و علم هم در تعریف و ماهیت تفاوت گذاشته است و علم را مُدرکات نظری انسان میداند، گفت: در متن صریحی کتاب معارف القرآن صفحه ۷ آمده است: «ان تعدد العلم و العقل یرجع الی الواجد و ما یدرک و مایظهر بهما. فمن حیث وجدان الواجد هذا النور... و ظهور حسن الافعال و قبحها و لزومها و حرمتها به، عقل و من حیث وجدان الواجد ایاه و ظهور غیره به، علم.» بر اساس این سند حقیقت علم و عقل یک نور واحد است که به اعتبار واجد و مُدرَک به دو معنا به کار میرود. بر اساس قاعده باید نور مورد نظر در این تعریف اشتدادی باشد که مرتبه شدید آن ـ عقل ـ طبق نظر آیتاالله میرزا مهدی اصفهانی و متن روایات در هنگام بلوغ عقل حاصل میشود. باید در نظر داشت که این تفاوت هم قابل قبول نیست و نمیتوان چنین تمایزی در روایات پیدا کرد.
حجتالاسلام جعفری به آخرین نقد خود در اولین نشست اشاره کرد و گفت: در اصطلاح بشری عقل فقط به معنای مدرک کلیات نیامده است. باید در نظر داشت این تعریف از عقل یکی از معانی عقل در اندیشه فلسفی است در غیر این صورت عقل به معنای قوه فاهمه و ناطقه انسان و نیز قوه مدرکه انسان که شامل درک جزئیات هم میشود و در سایر معانی به کار رفته است. این در حالی است که خود آیتاالله میرزا مهدی اصفهانی هم در موارد گوناگون تصریح کرده است که عقل مُدرَکاتی نظری دارد. مثل اینکه درک میکند که وجودش از خودش نیست و وجود امور ظلمانی و صفات آنها نیز از خودشان نیست و موجود نیاز به موجِد دارد.
/837/502/ر
ادامه دارد…
محمد جعفری